Nietolerancja laktozy — objawy, diagnostyka i leczenie; w jakich produktach występuje laktoza?

Dobry stan przewodu pokarmowego jest bardzo ważny w kontekście naszego zdrowia. Jednak istnieją pewne grupy produktów spożywczych, po których odczuwamy pewne dolegliwości. Najczęstszą przyczyną jest alergia bądź nietolerancja pokarmowa. Jedną z najbardziej powszechnych nietolerancji jest nietolerancja laktozy. Szacuje się, że w Polsce dotyczy nawet 37% społeczeństwa. 

Jak rozpoznać nietolerancję laktozy? W jakich produktach laktoza występuje i jak leczyć objawy nietolerancji? Przeczytaj nasz artykuł i umów badanie na nietolerancję laktozy w Centrum Medycznym Damiana. Serdecznie zapraszamy!

Spis treści:

• Czym jest laktoza?
• Laktoza a laktaza
• Przyczyny nietolerancji laktozy
• Nietolerancja laktozy - objawy
• Diagnostyka
• Nietolerancja laktozy - dieta

Czym jest laktoza?

Laktoza jest zwana inaczej cukrem mlecznym, to organiczny związek chemiczny i rodzaj węglowodanów (dwucukier) złożony z glukozy i galaktozy. Występuje naturalnie w mleku i produktach mlecznych, a także w mleku kobiecym. Laktoza nie może zostać bezpośrednio wchłonięta do organizmu z przewodu pokarmowego. Powinna ulec strawieniu w jelicie cienkim pod wpływem działania enzymu – laktazy.

W przypadku niedoboru lub całkowitego braku tego enzymu laktoza przechodzi do jelita grubego i jest rozkładana przez florę bakteryjną jelit do kwasu mlekowego, wodorotlenków, dwutlenku węgla, wodoru i metanu. Podczas tego procesu powstają także krótkołańcuchowe kwasy organiczne (kwas mlekowy, propionowy, masłowy i octowy), które działają drażniąco na błonę śluzową jelita i mogą powodować nieprzyjemne dolegliwości ze strony układu pokarmowego, tj. przelewanie się, bóle brzucha, wzdęcia czy biegunki.

W jakich produktach występuje laktoza?

Laktoza jest podstawowym składnikiem mleka ssaków (z wyjątkiem lwa morskiego), więc występuje nie tylko w mleku krowim, ale także kozim, owczym czy bawolim. Laktoza występuje także w produktach mlecznych, tj. kefir, maślanka, jogurt, sery białe czy śmietana.

Zawartość laktozy w 100 g wybranych produktów mlecznych:

Laktoza a laktaza

Warto podkreślić różnicę między laktozą a laktazą. Laktoza to dwucukier składający się z glukozy i galaktozy występujący w mleku oraz przetworach mlecznych. Aby laktoza mogła spełniać swoje funkcje biologiczne, musi być zhydrolizowana (rozłożona) w jelicie cienkim przez enzym – laktazę. Laktaza jest wytwarzana przez rąbek szczoteczkowy nabłonka jelita cienkiego. Rozkłada laktozę na cukry proste (glukozę i galaktozę), które mogą zostać łatwo wchłonięte do krwioobiegu.

Czym jest nietolerancja laktozy?

Nietolerancja laktozy jest zespołem objawów żołądkowo-jelitowych, które występują u osób z niedoborem laktazy. Na nasilenie objawów ma wpływ nie tylko dawka laktozy, która została spożyta, ale także poziom tolerancji laktozy u danej osoby. Niektóre osoby cierpiące nawet na potwierdzoną nietolerancję laktozy mogą spożywać jej pewne ilości bez odczuwania dyskomfortu.

Wyniki przeglądów badawczych jednak dotyczące dawki niewywołującej objawów klinicznych nietolerancji laktozy są sprzeczne i potrzeba dalszych badań naukowych w tym zakresie. Na wystąpienie oraz nasilenie objawów po spożyciu laktozy mają wpływ między innymi:

• rodzaj produktu, w jakim laktoza jest spożywana (np. jogurt i kefir jest lepiej tolerowany niż mleko),
• inne pokarmy spożywane razem z produktem zawierającym laktozę,
• rozkład dawki laktozy na różne posiłki w ciągu dnia,
• współwystępowanie innych schorzeń układu pokarmowego, np. zespół jelita drażliwego lub inne alergie pokarmowe,
• ilość „rutynowo” spożywanej laktozy – stopniowe zwiększanie spożycia produktów zawierających laktozę może prowadzić do adaptacji flory bakteryjnej jelit do częściowego rozkładu laktozy bez wystąpienia objawów niepożądanych.

Przyczyny nietolerancji laktozy

Najczęstszą przyczyną nietolerancji laktozy jest niedobór laktazy, czyli jej zmniejszona aktywność laktazy lub jej całkowity brak. Patogeneza takiego stanu może być różna:

• alaktazja, czyli całkowity wrodzony niedobór laktozy,
• hipolaktazja typu dorosłych – pierwotny niedobór laktazy, 
• wtórna nietolerancja laktozy – nabyty niedobór laktazy. 

Alaktazja jest bardzo rzadką chorobą, która polega na całkowitym braku laktozy w jelicie cienkim od narodzin. W tym przypadku należy całkowicie wyeliminować laktozę na całe życie. Jest to schorzenie o podłożu genetycznym, w literaturze naukowej opisano dotychczas kilkadziesiąt przypadków, głównie w Finlandii.

Dużo częściej przyczyną nietolerancji laktozy jest pierwotny niedobór laktazy. Występuje głównie u osób dorosłych i podobnie jak alaktazja jest uwarunkowany genetycznie. Polega na stopniowym, wraz z wiekiem zmniejszaniem aktywności laktazy w jelicie.

Trzeci typ nietolerancji laktozy ma charakter przejściowy i najczęściej występuje w przypadku chorób, w wyniku których uszkodzeniu ulega nabłonek jelita cienkiego oraz kosmki jelitowe. Do takich schorzeń należą:

• choroba Leśniewskiego – Crohna;
• zespół krótkiego jelita;
• celiakia i choroba Duhringa (skórna manifestacja nietolerancji glutenu);
• martwicze zapalenie jelita;
• alergie pokarmowe;
• mukowiscydoza;
• choroba Whipple’a;
• infekcje żołądkowo-jelitowe;
• zakażenia pasożytnicze przewodu pokarmowego: lamblioza, tasiemczyca, gardiaza.

Do rozwoju nabytej nietolerancji laktozy może dojść także na skutek stosowania niektórych leków (np. kwasu acetylosalicylowego, antybiotyków, niesteroidowych leków przeciwzapalnych) oraz nadużywania alkoholu.

Nietolerancja laktozy a alergia na mleko

Nietolerancja laktozy nie jest uczuleniem na laktozę, tylko efektem niedoboru laktazy, która jest konieczna do rozłożenia laktozy. Inaczej jest w przypadku alergii na białko mleka krowiego. Jej mechanizm jest związany z nieprawidłową reakcją układu immunologicznego na białka wchodzące w skład mleka i przetworów mlecznych. Białka te są rozpoznane przez organizm jako wrogie i uruchamiane są mechanizmy obronne.

Ponadto, nietolerancja laktozy dotyczy najczęściej osób dorosłych, natomiast alergia na mleko uaktywnia się już u niemowląt. Poza dolegliwościami ze strony układu pokarmowego alergia na mleko może wywoływać także objawy skórne.

Objawy nietolerancji laktozy

Osoby z nietolerancją laktozy najczęściej uskarżają się na objawy ze strony przewodu pokarmowego i dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takiej jak:

• ból brzucha,
• wytwarzanie i gromadzenie nadmiernej ilości gazów,
• biegunki o charakterystycznym kwaśnym zapachu,
• przelewanie w jelitach,
• wzdęcia,
• uczucie pełności w jamie brzusznej,
• nudności i wymioty,
• kolki.

Badania na nietolerancję laktozy

W diagnostyce nietolerancji laktozy, do najczęściej wykonywanych badań należy wodorowy test oddechowy. W tym teście podaje się pacjentowi określoną dawkę laktozy, a następnie przy kolejnych kilka godzin monitoruje się stężenie wodoru w wydychanym powietrzu. Zwiększenie stężenia wodoru wskazuje na to, że laktoza jest fermentowana przez bakterie jelitowe, a nie trawiona przez laktazę.

Mimo wysokiej czułości oraz swoistości, badanie nie umożliwia różnicowania, czy występuje pierwotna nietolerancja laktozy, czy wtórna. Ponadto, wyniki testu mogą być zafałszowane, jeśli pacjent jest palaczem oraz jeśli przyjmował lub przyjmuje antybiotyki.

Wśród innych badań, które przeprowadzane są w przypadku podejrzenia nietolerancji cukru mlecznego, możemy wymienić:

• badanie pH stolca,
• doustne testy tolerancji laktozy,
• bezpośrednie badanie aktywności laktazy w wycinku błony śluzowej jelita cienkiego;
• badanie molekularne polimorfizmu w obrębie genu laktazy (LCT);
  
  

Leczenie nietolerancji laktozy

Głównym postępowaniem u osób zmagających się z nietolerancją laktozy jest unikanie mleka, przetworów mlecznych oraz innych produktów, które zawierają w swoich składzie laktozę.

Laktoza (lub mleko krowie, które także zawiera laktozę) może być dodawana do pieczywa, ciast, słodyczy, dań gotowych czy wyborów mięsnych, dlatego ważne jest skrupulatne czytanie etykiet produktów. W niektórych przypadkach dietę eliminacyjną można uzupełnić stosowaniem preparatów zawierających enzym laktazę.

Dieta przy nietolerancji laktozy

Dieta bez laktozy opiera się na wykluczeniu z codziennego jadłospisu produktów zawierających laktozę. Najwięcej laktozy występuje w mleku, śmietanie, serku wiejskim, jogurtach i kefirach. Śladowe ilości laktozy znajdziemy w serach żółtych, dojrzewających i mozzarelli.

Fermentowane produkty mleczne takie jak jogurt, kefir i maślanka zawierają sporo laktozy, jednak objawy po ich spożyciu nie są tak nasilone, gdyż obecne w nich bakterie fermentacyjne produkują laktazę i częściowo rozkładają laktozę

Obecnie dieta bezlaktozowa nie jest trudna do prowadzenia, dzięki szerokiej ofercie produktów bez laktozy. Producenci żywności tworzą coraz więcej takich produktów, obecnie bez problemu w sklepach znajdziemy mleko, jogurty, a nawet masło bez laktozy.

Warto również podkreślić, w jaki sposób technologicznie laktoza została usunięta z tych produktów – dodaje się do nich laktazę, która nie sprawia, że laktoza znika, ale enzymatycznie rozkłada ją do glukozy i galaktozy. Z tego powodu, mimo że ilość cukrów prostych jest taka sama jak w przypadku tradycyjnych produktów, nasze receptory smakowe odbierają np. mleko bez laktozy jako słodsze.

W diecie bez laktozy można sięgać również po bezmleczne i wegańskie produkty, tj. napoje czy jogurty roślinne (np. mleko sojowe, jogurty kokosowe). Warto wybierać te, która mają w składzie dodatek wapnia, gdyż eliminacja produktów mlecznych bogatych w wapń, grozi niedoborem tego pierwiastka. Zalecane jest również spożywanie innych produktów będących źródłem wapnia, takich jak:

W niektórych przypadkach konieczne może być stosowanie suplementów uzupełniających niedobory wapnia.

Źródła:

• Cichocka, Dieta dla osób dorosłych z nietolerancją laktozy (https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/75727,dieta-dla-osob-doroslych-z-nietolerancja-laktozy – dostęp 13.10.2022);
• Zatwarnicki, Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne” 2014, nr 4(3), s. 273–276;
• Mądry, B. Krasińska, J. Walkowiak, A. Adamczak-Ratajczak, Hipolaktazja, zespół złego wchłaniania laktozy, nietolerancja laktozy, „Family Medicine & Primary Care Review” 2011, nr 13(2), s. 334–336;
• Wojtasik, Nietolerancja laktozy – co można stosować, a czego unikać w diecie? (https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/nietolerancja-laktozy-co-mozna-stosowac-a-czego-unikac-w-diecie/ - dostęp 14.10.2022).