Krztusiec (koklusz) – przyczyny, objawy, leczenie; szczepionka przeciw krztuścowi

Napadowy i duszący kaszel charakteryzujący się świszczącym wdechem jest typowym objawem krztuśca, długotrwałej i ciężkiej do leczenia choroby. Sprawdź, czym jest koklusz, towarzyszący mu „piejący kaszel” oraz w jaki sposób możesz zapobiegać objawom, ochronić siebie i swoje dziecko przed tą groźną chorobą. 

Chcesz zaszczepić się na krztusiec w Warszawie? Umów wizytę w Centrum Medycznym Damiana. Serdecznie zapraszamy! 

Spis treści:

• Czym jest krztusiec (koklusz)?
• Krztusiec - drogi zakażenia
• Jakie są objawy krztuśca?
• Krztusiec - fazy choroby zakaźnej
• Diagnostyka i leczenie kokluszu
• Szczepionka na krztusiec
• Szczepienie na krztusiec w ciąży
• Krztusiec – powikłania

Czym jest krztusiec (koklusz)?

Krztusiec, zwany kokluszem (fr. coq – kogut), to ciężka, ostra choroba zakaźna układu oddechowego, stanowiąca realne zagrożenie utraty zdrowia (szczególnie u niemowląt i małych dzieci), a w skrajnych przypadkach prowadząca do śmierci. Chińczycy nazywają krztusiec „kaszlem stu dni”.

Krztusiec to choroba wywołana Gram-ujemną bakterią tlenową – pałeczką krztuśca (łac. Bordetella pertussis), która przyczepia się do rzęsek nabłonka oddechowego i powoduje silne, nieustające napady duszącego kaszlu, nasilającego się głównie w nocy. Kaszel może wywoływać wymioty, a sama choroba wiąże się z odczuwaniem przez dziecko dużego cierpienia.

Choroba charakteryzuje się przede wszystkim dużą zakaźnością – bakterie wywołujące krztusiec rozprzestrzeniają się w powietrzu (do zakażenia dochodzi drogą kropelkową). Zgodnie z kalendarzem szczepień ochronnych, dostępna jest szczepionka przeciwko krztuścowi, która może skutecznie uodpornić organizm przed zakażeniem, skrócić przebieg choroby i złagodzić nasilenie objawów. 

I choć koklusz zaliczany jest do chorób wieku dziecięcego, a zagrożoną zachorowaniem grupą osób są głównie noworodki i dzieci, które nie przeszły pełnego cyklu szczepień, w wyniku osłabienia odporności mogą zarazić się nią również nastolatki i osoby dorosłe.

Historia choroby

Źródła podają, że pierwszy przypadek choroby odnotowano w 1414 roku we Francji, a pierwszą epidemię krztuśca datuje się na rok 1578.

W roku 1900, Jules Bordet i Octave Gengou, zidentyfikowali Gram-ujemną bakterię, czynnik sprawczy krztuśca, a w 1931 roku Artur Gardner i Lawrence D. Leslie wprowadzili szczepionkę przeciwko krztuścowi, którą do powszechnego użycia wprowadzono w latach 50.

W roku 1960, w Polsce wprowadzono obowiązek szczepień ochronnych, który znacząco obniżył ilość zachorowań na krztusiec. W krajach wysoko rozwiniętych, ta ostra i bardzo zakaźna choroba należała przez wiele lat do rzadkości, i dzięki powszechnym i skutecznym szczepieniom ochronnym, występowała sporadycznie.

Liczba zachorowań na krztusiec

Krztusiec (koklusz) to choroba występująca na całym świecie, dlatego kategoryzowana jest do chorób kosmopolitycznych.  

Wprowadzona w pierwszej połowie XX wieku szczepionka przeciw krztuścowi, przyczyniła się do znacznego spadku zachorowań na krztusiec w latach 50. i 60. Z około 200 000 przypadków zachorowań każdego roku w USA, liczba ta znacząco się zmniejszyła - dla porównania, w 2020 roku w Stanach Zjednoczonych, zgłoszono łącznie około 5000 przypadków krztuśca.

Eksperci podkreślają, że przechorowanie ostrej infekcji bakteryjnej, którą jest krztusiec a także szczepienie nie gwarantują nabycia ochrony przez całe życie. Mimo, że zachorowanie nie zapewnia trwałej, naturalnej odporności, przy każdym kolejnych zachorowaniu mogą pojawiać się lżejsze objawy. 

Obserwuje się alarmujący wzrost liczby zachorowań na krztusiec zarówno w Polsce, jak i na świecie (dotyczy to w szczególności okresu 2012-2017). Przyczyn zwiększonej zachorowalności upatruje się w: 

• stosunkowo krótkim czasie utrzymywania się odporności poszczepiennej,
• pojawieniu się szczepów pałeczki krztuśca opornych na szczepienie.

Zgodnie z raportem Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego „Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce”, liczba zachorowań na krztusiec wynosiła:

• w roku 2021 – 180;
• w roku 2020 – 753;
• w roku 2019 – 1629;
• w roku 2018 – 1552;
• w roku 2017 – 3066;
• w roku 2016 – 6856;
• w roku 2015 – 4959;
• w roku 2014 – 2098;
• w roku 2013 – 2183.

Krztusiec - drogi zakażenia

Bakteria Bordetella pertussis wywołująca krztusiec przyczepia się do ruchomych rzęsek komórek rzęskowych błony śluzowej gardła i krtani (rzęsek nabłonka oddechowego) i tam też się namnaża. Wysoka zakaźność krztuścem wynika szerzenia się choroby drogą kropelkową

Krztusiec przenosi się z osoby zakażonej, przez drobne cząsteczki wydzieliny rozpylanej w powietrzu podczas kaszlu lub przez kontakt bezpośredni (źródłem zakażenia jest chory lub nosiciel).

Bakteria po przedostaniu się do organizmu przenika do tkanek, w których rozpoczyna produkcję toksyn działających miejscowo – na komórki nabłonka wyściełającego błony oddechowe. Toksyna bakteryjna wywołuje obrzęk – silniejszy wraz z namnażaniem się bakterii.

Jakie są objawy krztuśca?

Okres wylęgania się krztuśca wynosi średnio około 7 dni, a do zakażenia się od osoby chorej dochodzi w okresie inkubacji, który może trwać 14 dni – maksymalnie 3 tygodnie.

Początkowo, objawy choroby są niespecyficzne i mogą przypominać zwykłe przeziębienie: objawy nieżytowe przebiegające z lekką gorączką (lub bez gorączki), kaszlem, brakiem apetytu czy łzawieniem i apatycznością.

Z czasem, kaszel staje się coraz bardziej dokuczliwy, a po około 10-14 dniach pojawiają się pierwsze, silne ataki spazmatycznego kaszlu.

Wraz z rozwojem choroby, proces namnażania się bakterii krztuśca wzrasta na równi z ilością wydzielanego w drogach oddechowych śluzu, który może spowodować całkowite przyblokowanie przepływu powietrza.   

Jakie są objawy krztuśca? Do głównych symptomów choroby należą:

• łagodny, suchy kaszel (nasilający się w nocy);
• zapalenie gardła;
• katar;
• gorączka;
• ciężkie napady kaszlu;
• lepka wydzielina z oskrzeli;
• wymioty;
• bezdech;
• utrata przytomności;
• obrzmienie twarzy;
• zmęczenie;
• wybroczyny na spojówkach;
  
  

Jak brzmi kaszel przy krztuścu?

Charakterystycznym objawem krztuśca jest występowanie (po około 10-14 dniach od zakażenia), ciężkiego, męczącego i napadowego kaszlu. Te silne ataki spazmatycznego kaszlu występują w seriach po 5-15 na jednym, wydechu, po którym następuje świszczący wdech – dźwięk ten nazywany jest pianiem koguta (kaszel piejący, zanoszenie się). Podobny atak może nastąpić po krótkiej przerwie i kilku normalnych oddechach.

W trakcie ataków chory może również wymiotować, odksztuszać gęsty i lepki śluz. W ciągu doby może występować kilka, a nawet kilkanaście napadów męczącego kaszlu. Konsekwencją napadowego kaszlu może być bezdech, utrata przytomności, mimowolne oddanie moczu lub stolca.

Ile trwa nieleczony krztusiec?

Najskuteczniejszą ochroną przed krztuścem jest szczepienie, a podczas leczenia m.in. stosowanie antybiotyków i minimalizowanie ryzyka powikłań. W przypadku nieleczonego krztuśca, chory naraża się na poważne powikłania, w tym na zagrażające życiu zapalenie płuc czy uszkodzenie mózgu. Nieleczony krztusiec może powodować, że duszący kaszel będzie utrzymywać się nawet do około 3 miesięcy.

Krztusiec – fazy choroby zakaźnej

Krztusiec przebiega w trzech kolejno po sobie następujących fazach:

• nieżytowej (kataralna);
• napadowej (kaszlu);
• zdrowienia.

Należy podkreślić, że chorobę najciężej przechodzą niemowlęta, które stanowią większość Pacjentów hospitalizowanych w wyniku krztuśca i powikłań. U małych Pacjentów może najczęściej dochodzić do bezdechu i krztuszenia się nadmierną ilością wydzieliny.

Faza nieżytowa

Faza nieżytowa zwana kataralną objawia się:

• katarem,
• kichaniem,
• bólem gardła,
• niewielką gorączką

– nieswoistymi objawami typowymi dla innych infekcji. Pojawiać się może uporczywy, suchy, nocny kaszel, który stopniowo zaczyna pojawiać się również w ciągu dnia. W tej fazie choroby, krztusiec jest najbardziej zakaźny, a wdrożone leczenie – najskuteczniejsze.

Pierwszy okres choroby przechodzi nieostro w drugą, napadową fazę kaszlu. (po około 10-14 dniach).

Faza napadowa

Druga faza krztuśca jest najbardziej męczącą dla Pacjenta, ponieważ dominują w niej gwałtowne ataki kaszlu, trwające przez 20-30 sekund, bez przerwy na złapanie normalnego oddechu. Spazmatyczny kaszel kończy się swoistym, piskliwym wdechem, skąd wzięła się nazwa „piejącego kaszlu”.

Faza zdrowienia

Okres zdrowienia jest długotrwały i często trwa wiele tygodni. W tym czasie kaszel łagodnieje, stopniowo traci na sile, a napady występują coraz rzadziej.

Krztusiec może trwać kilka tygodni, a nawet miesięcy – średnio, po około 4 tygodniach od zarażenia, stopniowo słabną ataki kokluszowego kaszlu.

Diagnostyka i leczenie kokluszu

W przypadku podejrzenia krztuśca, diagnoza zostaje postawiona na podstawie objawów klinicznych oraz wymazów z nosa i gardła. W wymazie przeznosowym, materiał biologiczny pobierany jest z tylnej ściany jamy nosowej, gdzie bakterie występują w największych skupiskach. Zaleca się, aby wymaz był pobierany z nosogardzieli.

W diagnostyce, specjaliści zlecają również wykonanie badania surowicy krwi żylnej – obecne przeciwciało IgG specyficzne dla antygenów bakterii Bordetella pertussis, świadczy o jej obecności i zakażeniu krztuścem.  

Szacuje się, że w fazie nieżytowej i wczesnej fazie napadowego kaszlu, aż w około 80-90% istnieje szansa na wykazanie w posiewie obecności Bordetella pertussis – pałeczek krztuśca.

Podsumowując, diagnostyka krztuśca opiera się na zleconych przez specjalistę badaniach i szczegółowym wywiadzie (objawy i przebieg choroby).

Czy krztusiec sam przejdzie?

Leczenie krztuśca polega na włączeniu antybiotykoterapii, której powodzenie (mierzone stanem wyeliminowania bakterii krztuśca z organizmu), zależy od momentu podania antybiotyku (najlepiej w początkowej fazie choroby, około 2 tygodnie od pojawienia się pierwszych objawów nieżytowych). Przy ostrych napadach kaszlu (w fazie napadowej), leczenie antybiotykami nie jest skuteczne.

Antybiotyki podane zbyt późno, mogą jedynie zmniejszyć zdolność zarażania innych osób z otoczenia – przepisywane są również osobom mającym wcześniejszy kontakt z chorym (nosicielem). W takim przypadku leczenie krztuśca ogranicza się do łagodzenia objawów (leczenie podtrzymujące) czy zmniejszaniu ilości wymiotów.

Szczepionka na krztusiec

Zgodnie z kalendarzem obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce, każde dziecko powinno zostać zaszczepione 4 dawkami szczepionki DTwP w 2, 3-4 , 5-6 i 16-18 miesiącu życia oraz dawką przypominającą w 6 roku życia (szczepionka DTaP).

Szczepienie przeciwko krztuścowi dostępne jest w różnych wariantach, w postaci skojarzonej (łącznie, przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi).

Szczepionki dla dzieci zawierają:

• całokomórkowy składnik krztuśca (szczepionka DTwP);
• bezkomórkowy składnik krztuśca (szczepionka DTaP), w postaci:
  • szczepionka 3 w 1 (DTaP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi);
  • szczepionka 4 w 1 (DTaP - IPV przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis);
  • szczepionka (wysokoskojarzona) 5 w 1 (DTaP – IPV + Hib przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b);
  • szczepionka (wysokoskojarzona) 6 w 1 (DTaP + IPV + Hib + wzwB przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B).

Szczepionki dla młodzieży, dorosłych:

• w formie szczepionki DTaP (przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z obniżoną zawartością antygenów błonicy i krztuśca).

Kto powinien zaszczepić się przeciwko krztuścowi?

Zgodnie z rekomendacją Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, szczepienie przeciw krztuścowi jest potrzebne w każdym wieku. 

Krztusiec jest bardzo zaraźliwy. Coraz liczniejsze przypadki zakażenia i braku odporności na krztusiec (wraz z upływem czasu) sprawiły, że zaleca się przyjęcie raz na 10 lat dawki przypominającej szczepionki dTap (z obniżoną zawartością antygenów błonicy i krztuśca).

Zalecenie to skierowane jest do:

• młodzieży i osób dorosłych: młodzieży w wieku 14 (szczepienie obowiązkowe bezpłatne) lub 19 lat (szczepienie zalecane);
• personelu medycznego oddziałów neonatologicznych i pediatrycznych;
• wszystkich osób mających kontakt lub mogącym mieć kontakt z niemowlętami;
• kobietom w ciąży (optymalnie w 3 trymestrze).

Kontakt z chorym na krztusiec wiąże się z dużym prawdopodobieństwem zachorowania, pojawienia się niebezpiecznych dla zdrowia i życia objawów – choroba zakaźna dróg oddechowych (do których zalicza się koklusz), może przyczynić się do powstawania komplikacji i powikłań pochorobowych. Zaleca się więc wykonywanie szczepień ochronnych przeciw krztuścowi, a tym samym minimalizowania ryzyka zachorowania.

Szczepienia na krztusiec Warszawa

Wykonanie szczepienia przeciwko krztuścowi oferują placówki Centrum Medycznego Damiana. Zapisz się już dziś!

UWAGA! Wykonanie szczepienia poprzedza obowiązkowa konsultacja kwalifikująca ze specjalistą.  

Szczepienie na krztusiec w ciąży

Krztusiec jest zagrożeniem również u kobiet ciężarnych. W ciąży można bezpiecznie podawać szczepionki inaktywowane. Zaleca się, aby kobiety ciężarne zaszczepiły się przeciw krztuścowi szczepionką przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi Tdap, optymalnie w 3 trymestrze (27-36 tydzień ciąży).

Krztusiec - powikłania

Krztusiec cechuje się wysokim odsetkiem powikłań, które mogą być większą trudnością, niż pokonanie samej bakterii Bordetella pertussis. Toksyny wydzielane przez bakterie powodują wypadanie rzęsek komórek nabłonkowych, które są mechanizmem obronnych dróg oddechowych przed innymi czynnikami patologicznym. Możliwym powikłaniem po chorobie może być:

• zapalenie płuc;
• uszkodzenie mózgu; zespół uszkodzenia mózgu – encefalopatia;
• krwawienia z narządów;
• krwotok podspojówkowy;
• krwawienie z nosa;
• uszkodzenie dróg oddechowych;
• uszkodzenie płuc;
• przepuklina pępkowa;
• zapalenie ucha środkowego;
• odmiedniczkowe zapalenie nerek;

Źródła:

• Trapani, Encyklopedia zdrowia dziecka – od narodzin do okresu dojrzewania, Warszawa 2010;
• Abrahams, Encyklopedia zdrowia małego dziecka, Warszawa 2007;
• Encyklopedia zdrowia tom II PWN, W. Gumułka, W. Rewerski, Warszawa 1999;
• Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce, Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru – Pracownia Monitorowania i Analizy Sytuacji Epidemiologicznej: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html#01;
• Guiso, Bordetella pertussisand Pertussis Vaccines, “VACCINES,” 2009, s. 1565–1569;
• https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/;
• https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/krztusiec;
• https://historyofvaccines.org/diseases/pertussis-whooping-cough;