ADHD - objawy i leczenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej; diagnoza dziecka z ADHD

Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) szacują, że 1 na 7 dzieci w wieku 10-19 lat doświadcza zaburzeń psychicznych. Do najczęstszych zalicza się depresję, zaburzenia lękowe i zaburzenia behawioralne (w tym ADHD). Ten ostatni problem cechują trudności w utrzymaniu uwagi, nadmierna aktywność i impulsywne zachowanie.

Twoje dziecko ma objawy ADHD? Nie wiesz, jak sobie z nimi poradzić? Skorzystaj z konsultacji u doświadczonego psychologa i psychiatry w MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego.

Spis treści:

• Czym jest ADHD?
• Przyczyny zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
• Jakie są objawy ADHD?
• Skutki nieleczonego ADHD
• Rozpoznanie choroby
  • Test na ADHD
  • Diagnostyka różnicowa
  • Zaburzenia współwystępujące z ADHD
• Leczenie ADHD
• Czy ADHD można wyleczyć?
• ADHD u dorosłych

Czym jest ADHD?

ADHD (ang. attention deficit hyperactivity disorder, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, nadpobudliwość psychoruchowa) to zaburzenie neurorozwojowe o początku w dzieciństwie. Charakteryzuje się nieuwagą i/lub nadpobudliwością i impulsywnością.

ADHD prowadzi do znacznych ograniczeń w funkcjonowaniu szkolnym, zawodowym czy społecznym. Symptomy nadpobudliwości psychoruchowej pojawiają się w 3-6 roku życia. Oszacowano, że 60% dzieci z ADHD nadal wykazuje objawy jako dorośli.

Nadpobudliwość psychoruchowa wymaga jak najwcześniejszej diagnozy i terapii. Niepodjęcie leczenia powoduje narastanie symptomów i rozwój powikłań, m.in. niskiej samooceny, niepowodzeń szkolnych, zaburzeń zachowania, depresji czy uzależnień.

W ADHD stosowane są metody niefarmakologiczne (nakierowane na dziecko i jego środowisko) oraz farmakoterapia.

Rodzaje zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi

Specjaliści wyróżniają trzy podtypy ADHD:

• z przewagą zaburzeń uwagi;
• z przewagą nadruchliwości i impulsywności;
• mieszany.

Rozpowszechnienie zaburzenia

ADHD nazwane jest „plagą XXI wieku”. Problem występuje na całym świecie. Jego rozpowszechnienie w populacji pediatrycznej szacuje się na 3-5%, a u dorosłych – na 1,4-3,6%. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej powszechniej dotyka chłopców. U dziewcząt częściej występuje podtyp ADHD z przewagą zaburzeń uwagi.

Czy ADHD to choroba psychiczna?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej należy do zaburzeń neurorozwojowych. Tego typu problemy ujawniają się najczęściej we wczesnym okresie życia. Ich objawy są uwarunkowane zidentyfikowanymi zmianami na podłożu neurobiologicznym i ściśle z nimi związane. ADHD może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi.

ADHD – historia

Definicja nadpobudliwości psychoruchowej i sama nazwa problemu zmieniała się na przestrzeni lat. Pierwsze opisy dotyczące zaburzenia pochodzą jeszcze z osiemnastego stulecia. Szkocki lekarz Aleksander Crichton podjął wtedy próbę zdefiniowania uwagi. Podkreślał on, że trudności w zakresie jej koncentrowania mogą się wiązać z niską wytrwałością w nauce i koniecznością dostosowania wymagań pedagogicznych.

Ponad sto lat później, w 1902 roku angielski pediatra George Still opisał nadpobudliwość u dziecka. Uznał, że do jej objawów należą:

• problemy z utrzymaniem uwagi;
• nadruchliwość;
• nadmierna emocjonalność.

W 1968 roku, w drugiej edycji podręcznika diagnostycznego DSM Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, uwzględniono jednostkę kliniczną o nazwie hiperkinetyczna reakcja dzieciństwa. Była opisywana jako zaburzenie, które cechuje:

• nadmierna aktywność;
• niepokój;
• krótka koncentracja.

Nazwa attention deficit hyperactivity disorder została po raz pierwszy użyta w 1994 roku, w czwartej edycji DSM.

Z kolei w 1967 roku, w obowiązującej w Europie klasyfikacji chorób ICD Światowej Organizacji Zdrowia opisano zaburzenie o nazwie zespół hiperkinetyczny. Następnie określenie to zostało zmienione na zaburzenie hiperkinetyczne. W jedenastej rewizji klasyfikacji WHO, która weszła w życie w 2022 roku, opisano jednostkę kliniczną attention deficit hyperactivity disorder (ADHD).

Przyczyny ADHD

Jakie są przyczyny zespołu nadpobudliwości psychoruchowej? Na powstawanie ADHD, podobnie jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych wieku rozwojowego, wpływają czynniki genetyczne i środowiskowe.

Badania potwierdzają, że nadpobudliwość psychoruchowa to problem występujący rodzinnie. Jego stopień dziedziczności szacuje się na 76%, co jest jednym z najwyższych wyników wśród zaburzeń psychicznych.

W rozwoju ADHD rolę odgrywają też uwarunkowania pozagenetyczne, takie jak:

• stres okołoporodowy;
• niska masa urodzeniowa;
• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;
• palenie tytoniu, zażywanie leków, spożywanie alkoholu, przyjmowanie środków psychoaktywnych przez matkę w czasie ciąży;
• silna wczesna deprywacja emocjonalna;
• narażenie płodu lub dziecka we wczesnym okresie życia na toksyny środowiskowe, np. na ołów, pestycydy, polichlorowane bifenyle.

Powstawanie objawów ADHD tłumaczy m.in. teoria Russela Barkleya. Według tego autora rozwój symptomów zaburzenia jest związany z deficytem funkcji hamujących i kontrolnych ośrodkowego układu nerwowego. Konsekwencją deficytu hamowania jest:

• nadmierna aktywność ruchowa;
• impulsywność;
• zwiększona przerzutność uwagi;
• brak monologu wewnętrznego, który służy do samoinstruowania się w trakcie wykonywania czynności.

Deficyt hamowania jest cechą temperamentu uwarunkowaną genetycznie lub wynikiem uszkodzeń struktur mózgu odpowiadających za kontrolę zachowań.

Badania neuroobrazujące potwierdzają odmienności struktury i funkcji mózgu u dzieci z ADHD. Wykazane zmiany dotyczą wielkości, proporcji oraz przepływu krwi i metabolizmu w obrębie kory przedczołowej, jąder podstawy, spoidła wielkiego i móżdżku.

Jakie są objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej?

Główne objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej to:

• nieuwaga: jest definiowana jako istotne trudności w utrzymaniu uwagi, jej rozpraszalność oraz problemy z organizacją;
• nadpobudliwość: oznacza nadmierną aktywność ruchową, niepołączoną z aktualnie wykonywaną czynnością;
• impulsywność: rozumie się ją jako tendencję do działania bez przewidywania konsekwencji.

Objawy ADHD mogą mieć rożne nasilenie – od łagodnego do ciężkiego.

Jak zachowuje się dziecko z ADHD?

Dziecko z ADHD:

• ma trudności z utrzymaniem uwagi; przerywa rozpoczęte czynności i podejmuje następne; nie dba o szczegóły; popełnia beztroskie błędy w zadaniach szkolnych;
• łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych; często wydaje się nie słuchać, śnić na jawie lub być gdzie indziej; ma kłopot z wyborem najistotniejszego w danej chwili bodźca (np. głosu nauczyciela podczas lekcji);
• gubi przedmioty; jest zapominalskie; ma problemy z pamiętaniem o wykonaniu codziennych zadań lub czynności oraz z planowaniem;
• unika zajęć wymagających koncentrowania i utrzymywania uwagi (np. odrabiania lekcji);
• jest nadmiernie aktywne ruchowo; często biega; ma trudności z siedzeniem bez ruchu, wstaje z miejsca, zmienia pozycję; podczas pracy bawi się leżącymi na biurku/ławce przedmiotami; niecelowo uszkadza przybory szkolne;
• mówi szybko i nadmiernie; jest głośne i hałaśliwe; przerywa wypowiedzi innych osób;
• jest niecierpliwe; nie potrafi poczekać na swoją kolej w rozmowie, grach lub zajęciach;
• ma skłonność do działania bez namysłu i rozważania konsekwencji (np. angażuje się w zachowania, które mogą spowodować uraz, uszkodzenie ciała czy wypadek).
  
  

ADHD u dzieci w zależności od wieku

Obraz ADHD zmienia się z wiekiem. Początkowo dominują objawy nadpobudliwości/impulsywności. Wraz z podejmowaniem przez dziecko większej liczby zadań związanych z nauką, bardziej widoczne stają się symptomy zaburzeń uwagi. Na poszczególnych etapach rozwoju obserwowane są objawy, takie jak m.in.:

• w okresie przedszkolnym: dzieci z ADHD są stale w ruchu („wszędzie ich pełno”). Wspinają się, stwarzają niebezpieczne sytuacje i nie respektują poleceń. Kontakt z rówieśnikami nawiązują poprzez przepychanie się czy bicie. Cechuje je też krzykliwość, hałaśliwość i konfliktowość (np. zabierają zabawki);
  
  
• w okresie szkolnym: uczniowie dotknięci zaburzeniem mają trudności w pozostaniu w ławce podczas lekcji, mogą wstawać, chodzić po klasie czy rozmawiać z kolegami. Ponadto na krótko skupiają uwagę, przerywają czynności, nie zapisują tematu lekcji i pracy domowej. Nierozważnie łamią zasady. W tym czasie u dziecka mogą się też pojawić problemy w funkcjonowaniu społecznym. Ich przejawem są np. gorsze relacje z grupą rówieśniczą czy uczestniczenie w bójkach;
  
  
• w okresie dorastania: osoby z nadpobudliwością psychoruchową mają trudności w czytaniu długich tekstów, zgadują polecenia w testach i robią błędy z nieuwagi. Towarzyszy im uczucie niepokoju. Lekkomyślnie angażują się w ryzykowne czynności. Mają problemy z motywacją do wykonywania długofalowych działań. W tym czasie mogą też wystąpić powikłania ADHD – uzależnienia, depresja, izolacja od rówieśników czy zachowania antyspołeczne.

Inteligencja dziecka z ADHD

Inteligencja dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej była m.in. przedmiotem polskich badań. Naukowczynie z Poznania i Gdańska zbadały profil inteligencji wielorakiej według koncepcji Gardnera w grupie dzieci z ADHD.

Inteligencja wizualna

W badaniu wykazano, że dzieci dotknięte nadpobudliwością psychoruchową uzyskują najlepsze wyniki w zakresie inteligencji wizualnej. Badaczki wnioskują, że nauczanie dzieci z ADHD powinno się w dużej mierze opierać na tym typie zdolności. Zdaniem autorek uzasadnione jest stosowanie przez nauczycieli tablic i innych pomocy wizualnych. Badaczki proponują zachęcanie dzieci z zespołem, by podczas uczenia się korzystały z rysunków, filmów, obrazów, map myśli czy podkreślały ważne informacje na kolorowo.

Inteligencja interpersonalna

Wyniki badania świadczą też o niskim poziomie inteligencji interpersonalnej i lingwistycznej u dzieci dotkniętych ADHD. Jest to zgodne z innymi doniesieniami naukowców. Wcześniej dowiedziono, że u dzieci cztero- i sześcioletnich z nadpobudliwością psychoruchową najbardziej zaburzony nie jest rozwój poznawczy, ale relacje z rówieśnikami. Dzieci z ADHD nie uczą się negocjacji w grupie, ustępstw, przestrzegania reguł zabawy czy zasady wzajemności. Skutkuje to złymi kontaktami lub odrzuceniem przez grupę rówieśniczą.

Utrzymywanie relacji przez dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej jest też trudniejsze, bo gorzej rozpoznają one wyraz emocjonalny twarzy. Najmłodsi z ADHD mają również trudności ze stworzeniem samej sytuacji komunikacyjnej. Wynika to z faktu, że ich zaburzenia koncentracji uwagi utrudniają nawiązanie i utrzymanie kontaktu wzrokowego.

Te problemy natury interpersonalnej i komunikacyjnej, zdaniem autorek badania, powinny być przyczynkiem do objęcia dzieci z ADHD pomocą socjoterapeutyczną. Umożliwiłoby to Pacjentom przeniesienie form zachowania wypracowanych w małej grupie na większe zespoły rówieśnicze.

Nieleczone ADHD - skutki

Nieleczone ADHD może pociągać za sobą wiele negatywnych następstw i powikłań zdrowotnych. Należą do nich m.in.:

• niska samoocena;
• gorsze umiejętności społeczne;
• ograniczenie osiągnięć szkolnych, gorsze funkcjonowanie zawodowe, niższy status socjoekonomiczny;
• słabsze relacje z członkami rodziny, rówieśnikami i partnerami uczuciowymi; 
• depresja (to i inne zaburzenia nastroju związane są z gorszą jakością życia i większym ryzykiem podjęcia próby samobójczej);
• zaburzenia lękowe;
• zaburzenie opozycyjno-buntownicze;
• zaburzenia zachowania;
• osobowość antyspołeczna;
• nadużywanie substancji psychoaktywnych, uzależnienia;
• zwiększone ryzyko nadmiernej masy ciała;
• zwiększone ryzyko problemów ze zdrowiem fizycznym, związanych np. z wypadkami i urazami;
• większe ryzyko popadnięcia w konflikt z prawem.

Rozpoznanie choroby

Postawienie rozpoznania ADHD wymaga współpracy specjalistów. Obejmuje zazwyczaj kilka spotkań. By można było zdiagnozować zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, objawy zaburzenia powinny:

• utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy;
• mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie;
• być zauważalne w wielu sytuacjach lub miejscach;
• znacznie odbiegać od poziomu rozwoju;
• wystąpić przed ukończeniem przez Pacjenta 12. roku życia;
• nie być spowodowane /lepiej wytłumaczalne innym problemem.

Test na ADHD

W diagnostyce nadpobudliwości psychoruchowej używa się dwóch rodzajów skal objawowych – typowych dla ADHD (precyzują natężenie poszczególnych symptomów) i o szerokim spektrum (wskazują na problemy czy zaburzenia współistniejące). Większość skal ma kilka wersji – dla rodziców, nauczycieli czy dla samego pacjenta. Ich przykłady to:

• Kwestionariusz Diagnostyczny Achenbacha (w wersji dla nauczycieli – Teacher’s Report Form, TRF, dla rodziców – Child Behavior Checklist, CBCL, dla młodzieży – Youth SelfReport, YSR): to skala o szerokim spektrum objawów;
• Conners 3 – Zestaw kwestionariuszy do diagnozy ADHD: skala typowa dla ADHD, uważana za „złoty standard” diagnostyczny;
• Kwestionariusze do diagnozy ADHD i Zaburzeń Zachowania;
• Skale Objawowe Zaburzeń Okresu Adolescencji.

Badanie i testy psychologiczne wykorzystywane w diagnostyce ADHD służą przede wszystkim uzyskaniu danych o funkcjonowaniu poznawczym Pacjenta. Używane testy to m.in.:

• Test MOXO;
• Test Ciągłego Wykonania (Continous Performance Test, CPT);
• Próby Go/No Go;
• Test Stroopa (The Stroop Color and Word Test);
• Test sortowania kart z Wisconsin (Wisconsin Cards Sorting Test, WCST).

Diagnostyka różnicowa

Celem procesu diagnostycznego jest też wykluczenie innych schorzeń, które mogą dawać podobne objawy do ADHD. Takie problemy to m.in.:

• całościowe zaburzenia rozwojowe;
• zaburzenia lękowe;
• choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD);
• zaburzenia zachowania;
• niepełnosprawność intelektualna;
• specyficzne trudności szkolne;
• zaburzenia więzi;
• zespół Tourette’a.

Zaburzenia współwystępujące z ADHD

W procesie służącym rozpoznaniu ADHD diagnozowane są też zaburzenia współistniejące. W przypadku zespołu nadpobudliwości psychoruchowej występowanie zaburzeń towarzyszących to nierzadki problem. U ponad połowy dzieci i nastolatków z ADHD diagnozuje się jedną dodatkową chorobę psychiczną, a u co czwartego Pacjenta – przynajmniej dwa towarzyszące zaburzenia psychiczne. Do problemów współwystępujących z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej należą m.in.:

• zaburzenie ze spektrum autyzmu;
• zaburzenia tikowe;
• specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych;
• zaburzenia koordynacji ruchowej;
• zaburzenia zachowania;
• osobowość antyspołeczna;
• zaburzenia nastroju;
• zaburzenia lękowe;
• zaburzenia snu.

Leczenie ADHD

Leczenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej jest wielokierunkowe. Obejmuje farmakoterapię i interwencje psychospołeczne. Oddziaływania nakierowuje się na małego pacjenta, jego rodziców i środowisko szkolne. Współpraca dziecka, członków rodziny i nauczycieli jest istotna dla efektów terapii. Znaczący wpływ na proces leczenia ma też akceptująca postawa bliskich i otoczenia Pacjenta.

Psychoedukacja

Psychoedukacja polega na przekazaniu informacji o ADHD, sposobach radzenia sobie z objawami zespołu i metodach leczenia. Uwzględnia się w niej indywidualne potrzeby konkretnego dziecka. Może objąć Pacjenta, jego rodziców i osoby ze środowiska szkolnego.

Interwencje behawioralne

Celem interwencji behawioralnych jest zmniejszenie liczby zachowań niepożądanych i zwiększenie – pożądanych. U pacjentów z małymi umiejętnościami społecznymi wdraża się trening umiejętności społecznych czy trening zastępowania złości.

Badania wykazały też skuteczność w ADHD interwencji behawioralnych w rodzinie i treningu umiejętności rodzicielskich. To ostatnie oddziaływanie jest jednym z ważniejszych po zdiagnozowaniu ADHD. Podczas takich spotkań rodzice uczą się pracy z objawami zaburzenia (rozpoznawania, stosowania odpowiednich strategii), jak i radzenia sobie z niepożądanymi, trudnymi zachowaniami, które nie są wynikiem nadpobudliwości psychoruchowej.

Psychoterapia w ADHD

W ADHD stosowana jest psychoterapia indywidulana i grupowa. Podejmuje się ją u pacjentów, którzy mają dodatkowe trudności – niską samoocenę, depresję czy zaburzenia lękowe. W zależności od problemów danego dziecka/nastolatka proponowane są:

• rozwijanie mowy wewnętrznej;
• terapia poznawczo-behawioralna;
• terapia interpersonalna;
• systemowa terapia rodzin;
• terapia przez sztukę;
• terapia zabawowa;
• poradnictwo.

Ułatwienia w systemie nauczania

Ułatwienia w systemie nauczania polegają na wykorzystywaniu metod dostosowanych do poznawczych i behawioralnych potrzeb dziecka z ADHD. Częścią terapii jest kontakt ze szkołą, tak aby zapewnić uczniowi uważniejszą opiekę. Jej elementy to m.in.:

• sadzanie dziecka z ADHD w pierwszej ławce, ze spokojnym kolegą;
• odpowiednia organizacja miejsca pracy;
• akceptowanie objawów, które nie wpływają na przerwanie pracy reszcie klasy;
• sprawdzanie postępów ucznia w czasie lekcji;
• sprawdzanie, czy dziecko zapisało wszystkie konieczne informacje;
• zapewnienie uczniowi przerw w pracy;
• umieszczenie dziecka w klasie z małą liczbą uczniów.

Leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia to metoda o potwierdzonej skuteczności w kontrolowaniu objawów ADHD. U dzieci zazwyczaj włącza się ją, jeśli oddziaływania psychoterapeutyczne nie są wystarczająco skuteczne. W przypadku bardzo nasilonych objawów lub zaburzeń towarzyszących (np. zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, poważnych zaburzeń zachowania czy depresji) obie metody stosowane są równocześnie.

Lekami pierwszego rzutu w nadpobudliwości psychoruchowej są preparaty psychostymulujące (metylofenidat i amfetaminy). Stosuje się też lek niestymulujący – atomoksetynę. Inne preparaty o potwierdzonej skuteczności w ADHD to:

• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne;
• bupropion;
• klonidyna;
• guanfacyna.

W czasie farmakoterapii trzeba dbać o przestrzeganie zaleconych dawek, obserwować dziecko, a w razie jakichkolwiek wątpliwości – skontaktować się z lekarzem.

Czy ADHD można wyleczyć?

Postępowanie w zespole nadpobudliwości psychoruchowej nie prowadzi do zlikwidowania jego objawów (wyleczenia). Cele podejmowanych działań to:

• zmniejszenie nasilenia symptomów (farmakoterapia);
• poprawa jakości życia Pacjenta;
• zapobieganie powikłaniom lub ich leczenie.

W przypadku przewlekłych problemów zdrowotnych, a do takich zalicza się ADHD, leczenie trwa zwykle latami, często do końca życia. Spora część osób dotkniętych nadpobudliwością psychoruchową zaczyna jednak radzić sobie z symptomami w dorosłości.

ADHD u dorosłych

Objawy ADHD u dorosłych to m.in.:

• problemy z organizacją czasu; brak organizacji w pracy, nauce czy prowadzeniu domu; niedokańczanie rozpoczętych prac; łatwe przerzucanie aktywności na nowe zajęcia;
• poczucie stałego niepokoju; nerwowość; niemożność wykonywania długotrwałych czynności w pozycji siedzącej;
• niecierpliwość; nieprzemyślane zakupy; podejmowanie decyzji bez zastanowienia; problemy z utrzymywaniem pracy; nagłe rozpoczynanie i kończenie związków; nadmierne angażowanie się w aktywności bez rozpoznawania ryzyka.

U dorosłych z nadpobudliwością psychoruchową często występują też objawy dysregulacji emocji, czyli drażliwość, zmienność nastroju czy nadmierne reakcje na stres. Ponadto, osoby dorosłe z ADHD nierzadko cierpią na współistniejące choroby psychiczne, co utrudnia rozpoznanie i leczenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej.

Diagnoza ADHD u dorosłych bywa trudna. Dotyczy zarówno zgłaszającego się Pacjenta, jak i dziecka, którym kiedyś był. Specjaliści obserwują dwa rodzaje osób dorosłych poszukujących diagnozy nadpobudliwości psychoruchowej. Pierwsza część zgłasza się do poradni z przekonaniem, że jest dotknięta ADHD. Druga – przychodzi na wizytę z powodu zaburzeń współwystępujących lub będących powikłaniem nadpobudliwości psychoruchowej. Ci pierwsi dla potwierdzenia swoich przypuszczeń mogą przed konsultacją wykonać krótki test na ADHD u osób dorosłych – ASRS (Adult ADHD Self-Report Scale).

W leczeniu zaburzenia stosuje się psychoedukację, psychoterapię i farmakoterapię. Leki na ADHD u dorosłych są takie same, jak u dzieci. Farmakoterapię zaleca się przed wdrożeniem metod niefarmakologicznych.

Literatura tematu: 

• Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A. R. Borkowska (red.), Warszawa 2020;
• Psychiatria dzieci i młodzieży, M. Janas-Kozik, T. Wolańczyk (red.), Warszawa 2021, t. 1;
• Psychiatria, M. Jarema (red.), Warszawa 2011, 2016;
• Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży, A. Kołakowski (red.), Sopot 2020;
• Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży, B. Remberk (red.), Warszawa 2020;
• Mikulska, T. Wolańczyk, Dorosły pacjent z ADHD w gabinecie psychiatry (https://podyplomie.pl/psychiatria/36365,dorosly-pacjent-z-adhd-w-gabinecie-psychiatry – dostęp 27.05.22);
• Bobkowicz-Lewartowska,M. Giers, Profil inteligencji dzieci z ADHD w odniesieniu do koncepcji inteligencji wielorakiej H. Gardnera – implikacje edukacyjne, Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 2, 2014, s. 283-293 (Przeglad_Naukowo_Metodyczny_Edukacja_dla_Bezpieczenstwa-r2014-t-n2-s283-293.);
• World Health Organization, Adolescent mental health (https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/adolescent-mental-health – dostęp 27.05.22);
• World Health Organization, ICD-11, Attention deficit hyperactivity disorder (https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f821852937 – dostęp 27.05.22).