Afazja - przyczyny i objawy, rodzaje, leczenie afazji

Data publikacji: 19.08.2022 ,Data aktualizacji: 21.11.2022
Czas czytania: 10 minut
afazja przyczyny objawy rodzaje

Mowa człowieka warunkowana jest trzema mechanizmami – biologicznym, psychicznym i społecznym. W przypadku uszkodzenia mózgu (mechanizm biologiczny), pozostałe funkcje zostają zaburzone - m.in. mowa. Jednym z zaburzeń procesu komunikowania się jest afazja.

Czym jest afazja, jakie są jej przyczyny i objawy i jak wygląda leczenie zaburzenia? Czy afazja może się cofnąć? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych Ekspertów i umów konsultacje w Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth. Serdecznie zapraszamy!

KUP WIZYTĘ


Spis treści:


Czym jest afazja?

Afazja to termin odnoszący się do zaburzeń procesu porozumiewania się językowego: odbioru i produkcji komunikatu, m.in. w postaci mowy. Słowo afazja oznacza osobę niemówiącą (gr. Aphates, a-fasis – osoba niemówiąca, niemota). Afazja to zaburzenie złożone, obejmujące również trudności w czytaniu, liczeniu czy odnajdywaniu się w czasie i przestrzeni.

Pośród wielu definicji afazji (różnicowanej na podstawie istoty zaburzenia, klasyfikacji objawów czy opisu podstaw neuroanatomicznych), w szerszym zakresie, terminem afazji określa się dezintegrację procesu przetwarzana informacji, czyli zaburzenia zdolności dekodowania i/lub kodowania różnorodnych symboli niejęzykowych i/lub językowych danego języka. Afazja wywołana zostaje w następstwie organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (mózgu).

Afazja odnosi się do określenia zaburzenia mowy, współwystępującego przy wszelkich dysfunkcjach i uszkodzeniach mowy jako objaw (czy też zespół/grupa objawów) lub do trudności językowych wynikających z ogniskowych uszkodzeń mózgu zlokalizowanych w półkuli dominującej. Jako pojęcie zbiorcze, łączy w sobie wiele deficytów dotyczących jednego lub kilku aspektów używania języka (procesu komunikowania się).

Uszkodzenie czynności mowy

Proces mówienia i rozumienia uzależniony jest od prawidłowego funkcjonowania czynności neurofizjologicznych, ulokowanych w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), obejmującym mózg i rdzeń kręgowy. Mózg jest największą częścią ośrodkowego układu nerwowego – składa się z istoty szarej i białej – i odpowiedzialny jest za większość funkcji wyższych, tj. rozumienie wiadomości, logiczne myślenie i przeżywanie emocji.

Na skutek uszkodzenia OUN (np. po wylewie lub po wypadku, np. komunikacyjnym), może dojść do zaburzenia czynności neurofizjologicznych, a w konsekwencji do:

  • zniesienia określonej funkcji – afazji;
  • zakłócenia lub zaburzenia określonej funkcji – dysfazji.

Mózg człowieka (mózgowie) przedzielony jest głęboką szczeliną na dwie półkule, połączone grubą wiązką włókien nerwowych. Szacuje się, że u ok. 90% populacji, lewa strona mózgu (dominująca) kontroluje prawą stronę ciała (osoby praworęczne). Z kolei u 10% populacji jest odwrotnie - dominującą półkulą, warunkującą umiejętności mowy i pisania, jest prawa półkula mózgu (osoby leworęczne).

Afazja wiąże się z częściową lub całkowitą utratą umiejętności mówienia (mechanizmów programujących czynności mowy), czyli uszkodzeniem części półkuli dominującej, w związku z czym Pacjent nie jest w stanie prawidłowo się komunikować, chociaż w przeszłości opanował tę czynność. Najczęstszą przyczyną afazji jest udar mózgu, przyczyniający się do jednostronnego paraliżu ciała.

Uszkodzenie mowy o typie afazji wiąże się m.in. z utratą zdolności mowy, płynności oraz jej dźwięku. Pacjenci mogą być świadomi występujących u siebie zaburzeń (zdolności do rozumienia komunikatów pozostają zachowane) lub mają większe trudności z rozumieniem pojedynczych słów, wyrazów czy wypowiedzi, mogą powtarzać słowa; mogą również nie być świadomi swojego upośledzenia.

afazja co to

Rodzaje afazji

Afazja jest zaburzeniem bardzo złożonym - na przestrzeni lat powstało wiele jej definicji opracowanych przez specjalistów, przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Wyjaśnienie terminu afazji zależy m.in. od:

  • mechanizmu zaburzenia;
  • lokalizacji patologii mózgowej;
  • aspektu języka, który został zaburzony;
  • etiologii uszkodzenia mózgu;
  • związku między miejscem uszkodzenia mózgu a rodzajem obserwowanej u Pacjenta trudności;
  • paradygmatu metodologicznego poszczególnych badań (np. medycznych, logopedycznych czy psychologicznych).

Udar mózgu, powodujący ogólne i ogniskowe objawy neurologiczne, jest najczęstszą przyczyną wystąpienia u Pacjentów różnych typów afazji. Zaburzenie krążenia krwi w ośrodkowym układzie nerwowym przyczynia się do zaburzeń mechanizmu odpowiadającego za komunikację – mowę.

W literaturze naukowej pojawiają się opisy afazji klasyfikowane zgodnie ze stanowiskiem reprezentowanym przez danego autora. W ten sposób wyróżniono m.in.: afazję słuchowo-werbalną, słuchowo-gestową, wzrokowo-werbalno-ruchową, czucia ułożenia i afazję z dodatkowej okolicy ruchowej mowy.

W zależności od uszkodzonej części układu współdziałających struktur mózgowych, wyodrębnia się afazję: ruchową kinetyczną (aferentna), ruchowo kinetyczną (eferentną), z uszkodzeniem ośrodka Broca), dynamiczną, akustyczno-gnostyczną (sensoryczną, z uszkodzeniem okolicy Wernickego), akustyczno-amnestyczną i semantyczną.

Uwzględniając wieloczynnikowe podejście do opisu zaburzenia, kryteria neuropsychologiczne i rozległość powstałych uszkodzeń mózgu, wyodrębnia się pięć głównych rodzajów afazji:

  • afazję czuciową (sensoryczną, impresyjną, afazję Wernickego);
  • afazję ruchową (motoryczną, ekspresyjną, afazję Broca);
  • afazję mieszaną (czuciowo-ruchową);
  • afazję nominalną;
  • afazję całkowitą (globalną).

Afazja czuciowa

Afazja czuciowa, zwana również afazją sensoryczną, afazją impresyjną, afazją recepcyjną, afazją odbiorczą lub (najczęściej) afazją Wernickego, to jedna z najczęściej występujących form afazji korowej. Zaburzenie mowy w tym typie afazji związane jest z uszkodzeniem czuciowego ośrodka mowy (ośrodka Wernickego), w wyniku czego u Pacjenta dochodzi do całkowitego lub częściowego upośledzenia rozumienia mowy.

Charakterystycznymi objawami afazji czuciowej są m.in.:

  • zniekształcona przez parafazje wielomówność;
  • agramatyzm – afatyczne zaburzenia, np. w postaci wypowiadania słów w ich niewłaściwej formie gramatycznej (nieprawidłowe użycie zdań, wyrazów, głosek);
  • używanie neologizmów;
  • sałatka słowna;
  • mowa alogiczna z zaburzoną składnią.

Chory z afazją czuciową (sensoryczną) widząc określony przedmiot:

  • może wiedzieć/nie wiedzieć czym jest;
  • może wiedzieć/nie wiedzieć do czego służy;
  • nie może nazwać przedmiotu, lecz może poprawnie wypowiedzieć lub powtórzyć nazwę przedmiotu.

Afazja ruchowa

Afazja ruchowa, zwana afazją motoryczną, afazją ekspresyjną lub afazją Broca (afazją Broki - afemią), związana jest z wystąpieniem ostrych zaburzeń krążenia ośrodkowego układu nerwowego, w wyniku którego dochodzi do uszkodzenia ośrodka ruchowego mowy, zwanego również ośrodkiem Broca.

W wyniku tak powstałego zaburzenia, Pacjent przejawia trudności w nadawaniu mowy, które zależnie od stopnia uszkodzenia kory wywołują różne postaci kliniczne:

  • całkowitą niemotę – brak możliwości posługiwania się mową;
  • posługiwanie się względnie długimi okresami zdaniowymi;
  • zniekształcanie wyrazów, form gramatycznych;
  • monofazję – posługiwanie się poprzez powtarzanie jednego słowa lub sylaby.

U osób z afazją motoryczną może dojść do zaburzenia mowy ekspresyjnej (braku płynności mowy, agramatyzmu, tzw. styl telegraficznego) lub do zniesienia zdolności komunikowania się poprzez mowę, przy jednoczesnym zachowaniu rozumienia mowy. Pacjenci mogą komunikować się, używając pojedynczych słów, głosek, które w przypadku afazji nazywane są embolem (w tym pozbawione sensu zlepki kilku głosek).

Afazja Broca wiąże się z rozległymi uszkodzeniami dolnej części lewego płata czołowego obszaru przedśrodkowego oraz górnej części lewego płata skroniowego – obejmuje również część płata ciemieniowego. Rejon mózgu, określany jako okolica Broki, to tylna część dolnego zakrętu czołowego lewej półkuli.

Pacjent z afazją ruchową (motoryczną) widząc określony przedmiot:

  • wie, co to za przedmiot;
  • wie, do czego służy przedmiot;
  • ma problem z poprawnym nazwaniem przedmiotu, powtórzeniem słowa lub wypowiedzeniem tego słowa (pojawienie się monosylab, innego słowa, przekręconej nazwy przedmiotu).

Afazja mieszana (czuciowo-ruchowa)

Afazja mieszana, zwana afazją czuciowo-ruchową, odnosi się do współwystępowania charakterystycznych dla afazji czuciowej i afazji ruchowej objawów. Ten typ afazji uszkadza oba ośrodki korowe odpowiadające za prawidłowo realizowane elementy mowy.

Afazja nominalna

Afazja nominalna, zwana afazją amnestyczną lub anomią, pojawia się często u osób po udarowym uszkodzeniu kory mózgu. Ten typ afazji utrudnia Pacjentom nazywanie przedmiotów lub funkcji określonych przedmiotów, przy jednoczesnej świadomości nazwy przedmiotu. Chory, który nie potrafi nazwać określonej rzeczy, może posługiwać się opisem funkcjonalnym przedmiotu.

Afazja całkowita

Afazja całkowita, zwana również afazją globalną, wiąże się ze znacznym upośledzeniem ekspresyjnym i odbiorczym ośrodka mowy – rozumieniem i produkowaniem mowy. U chorego dochodzi do rozległego uszkodzenia mózgu w wyniku niedotlenienia wielu obszarów (łącznie z okolicą Broca i Wernickego). Afazja całkowita to głębokie zaburzenie językowe, charakteryzujące się m.in.:

  • deficytem rozumienia i ograniczeniem rozumienia pojedynczych słów, zwrotów czy fraz;
  • zaburzeniem mowy spontanicznej;
  • zniesieniem nazywania i powtarzania;
  • komunikowaniem się za pomocą pojedynczych słów czy głosek tzw. embol.

rodzaje afazji


Przyczyny zaburzenia mowy

Afazja, jako zburzenie mowy powstające w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, może zostać wywołana długotrwałą chorobą, nagłym stanem patologicznym lub uszkodzeniem wynikającym z uczestnictwa w wypadku komunikacyjnym.

Przyczyną afazji może być:

  • udar mózgu;
  • wylew krwi do mózgu;
  • powypadkowe uszkodzenie mózgu;
  • guzy mózgu;
  • inne choroby nowotworowe;
  • choroby otępienne;
  • zatrucie toksynami;
  • stany zapalne organizmu wywołane drobnoustrojami (choroby wirusowe, bakteryjne czy grzybicze).

Objawy afazji

Afazja to zaburzenie mowy współwystępujące w zaburzeniach o różnej etiologii. Jej objawy różnią się w zależności od stopnia nasilenia zmian pourazowych mózgu w obrazie klinicznym (lokalizacji uszkodzenia, zaburzonych funkcji mózgu), a także wieku i stanu zdrowia Pacjenta przed wystąpieniem afazji.

Trudno jednoznacznie określić, gdzie zaczyna się, a gdzie kończy granica pomiędzy objawami samej afazji a objawami współwystępującymi z innymi schorzeniami. Objawy zaburzeń w postaci afazji są charakterystyczne w przebiegu innych chorób związanych z zaburzeniami i utratą niezachwianych dotąd czynności mózgu (procesy neurodegeneracyjne - np. zachodzące w chorobie Alzheimera, chorobie Picka).

Chory na afazję może mieć nie tylko problemy z mową, ale również doświadczać znacznych trudności w życiu codziennym – od tych związanych z szeroko pojmowaną komunikacją, po problemy z pamięcią i paraliżem związanym z pierwotną chorobą (wylewem krwi do mózgu, uszkodzeniem lewej półkuli mózgu).

Jakie są objawy afazji? Pacjentowi z afazją najczęściej towarzyszą:

  • zaburzenia rozumienia mowy (zaburzenia w rozumieniu komunikatów werbalnych) – rozpad zdolności kodowania i dekodowania językowych i niejęzykowych symboli:
    • przy zachowaniu słuchu: trudność w odbiorze wypowiedzi lub poszczególnych elementów wypowiedzi (afazja Wernickiego);
    • trudność rozumienia pojedynczych słów przy zachowaniu kontekstu wypowiedzi;
    • trudność rozumienia złożonych gramatycznie wypowiedzi przy zachowaniu rozumienia pojedynczych słów.
  • anomia, trudność nazywania:
    • przy poprawnej artykulacji i zachowanych możliwościach budowania zdania;
    • przy jednoczesnych trudnościach w czytaniu i pisaniu;
    • przy zachowaniu płynności mowy.
  • rozpad gramatyki i składni wypowiedzi;
  • redukcja słownictwa (pomijanie określonych słów);
  • zniekształcenia artykulacyjne, parafazje (zastępowanie innymi słowami te, które uległy zapomnieniu);
  • problemy z pamięcią (zapominanie słów, nazw, funkcji przedmiotów i urządzeń);
  • trudność w budowaniu i rozumieniu zdań złożonych;
  • trudność z liczeniem;
  • trudność w określaniu czasu;
  • trudność w rozumieniu gestów;
  • dyzartria;
  • prognozje;
  • zaburzenia funkcji poznawczych każdego ze zmysłów – agnozje:
    • wzrokowe, dotyczące kolorów, przedmiotów czy twarzy ludzkich (prozopagnozje);
    • słuchowe, związane z trudnością rozpoznawania dźwięków, słów, zdań;
    • dotykowe;
    • orientacji przestrzennej, w tym mylenie kierunku, stron świata, określenia godziny;
  • apraksje – niezdolność do wykonywania określonych, celowych ruchów, przy jednoczesnym zachowaniu sprawności Pacjenta:
    • apraksja ideomotoryczna;
    • apraksja oralna;
  • agrafia;
  • aleksja;
  • akalkulia;
  • uszkodzenie mózgu w wyniku choroby ;
  • jednostronny paraliż ciała, niepełnosprawność ruchowa, trudność w poruszaniu się;
  • zaburzenia funkcji emocjonalno-motywacyjnych.

terapia logopedyczna afazja


Afazja u dzieci

Afazja dziecięca odnosi się do pierwotnych zaburzeń zachowania językowego, wynikających z patologii mózgowej. Upośledzenie lub opóźnienie rozwoju funkcji mowy jest ściśle związane z dojrzewaniem biologicznym ośrodkowego układu nerwowego. Mowa i język kształtują się od narodzin do nawet 12 roku życia.

U dzieci wyróżnia się dwie postaci afazji:

  • nabytą – utrata zdolności posługiwania się mową jest wynikiem uszkodzenia mózgu (w zakresie już rozwiniętych funkcji językowych):
    • od momentu urodzenia do wypadku rozwój mowy u dziecka przebiegał prawidłowo;
    • osiągnięcie przez dziecko etapu rozumienia wypowiedzi innych, przybliża postać dziecięcej afazji do afazji osób dorosłych;
  • rozwojową – brak lub opóźnienie rozwoju mowy:
    • zakłócenie normalnych wzorców kształtowania mowy;
    • deficyty komunikowania się (językowe) nie są wynikiem zaburzeń neurorozwojowych, defektów sensorycznych oraz upośledzeń intelektualnych.

Afazja dziecięca nabyta charakteryzuje się dezintegracją mowy, rozpadem systemu komunikacyjnego, utratą posiadanych już umiejętności językowych, wstrzymaniem lub opóźnieniem dalszego procesu kształtowania się mowy. Afazja dziecięca rozwojowa cechuje się brakiem lub opóźnieniem procesu rozwoju mowy, który u dziecka nigdy nie rozwijał się prawidłowo.

W literaturze stosowane definicje afazji dziecięcej, afazji rozwojowej, afazji wrodzonej czy alalii, odnoszą się do:

  • zaburzeń związanych z opóźnieniem rozwoju lub brakiem mowy;
  • sytuacji, w których doszło do rozpadu wykształconej u dziecka zdolności ekspresji i percepcji mowy;
  • zatrzymania procesu rozwoju mowy u dziecka.

Terapia zaburzeń afatycznych

Istnieje wiele metod i technik terapeutycznych skierowanych do osób z afazją. Ich skuteczność i efektywność zależą od kilku czynników, na które składa się rodzaj zastosowanego podejścia terapeutycznego oraz:

  • etiologia zaburzenia afazji;
  • głębokość powstałych zaburzeń (np. zdolności rozumienia);
  • czas trwania choroby;
  • rodzaj afazji;
  • składniki językowe;
  • ewolucja zespołów afatycznych;
  • wiek;
  • płeć;
  • ręczność;
  • rozmiar i lokalizacja uszkodzenia.

Terapia afazji opiera się na poszukiwaniu najskuteczniejszych metod terapii logopedycznej, psychologicznej i kompleksowej z uwzględnieniem farmakoterapii.

Celem metod logopedycznych jest optymalne przywrócenie utraconych funkcji mowy i poprawa sposobu komunikowania się. Rehabilitacja psychologiczna skupia się na wyrównywaniu i/lub przejmowaniu upośledzonych funkcji przez (analogiczne do uszkodzonych) obszary drugiej półkuli oraz niezmienione chorobowo ośrodki tej samej półkuli.

Farmakoterapia może uskuteczniać prowadzone działania logopedyczne i psychologiczne, przyspieszać poprawę wszystkich funkcji mowy, ale przede wszystkim łagodzi powstałe w wyniku choroby objawy.

W zależności od fazy zdrowienia mózgu (po udarze, po urazie), wprowadza się w etapowo terapię afazji uwzględniającą czas, jaki minął od zdarzenia:

  • ostra faza zdrowienia – czas od uszkodzenia 0-4 tygodnie:
    • terapia aktywizująca (metody stymulacji);
  • wczesna podostra faza zdrowienia – czas od uszkodzenia 1-4/6 miesięcy, późna podostra czas od uszkodzenia od 6 miesięcy do 1 roku:
    • terapia zaburzeń specyficznych (rozpoczyna się we wczesnej fazie podostrej);
  • chroniczna faza zdrowienia – czas od uszkodzenia powyżej 1 roku:
    • utrwalenie efektów terapii wraz z reintegracją społeczną (rozpoczyna się w późnej fazie podostrej i trwa w fazie chronicznej).

Metody terapii osób z afazją bazują na pięciu podstawowych podejściach terapeutycznych:

  • podejście pedagogiczne: stymulowanie określonej modalności (wzrok, słuch), zadania wyzwalające określone reakcje Pacjenta (słuchowe, sygnalizowane) wykorzystywanie bodźców i reakcji (wzrokowo-wzrokowe, wzrokowo-dotykowe);
  • podejście neuropsychologiczne: reorganizacja neuropsychologiczna, strategie kompensacyjne, strategie poznawcze, strategie podległej półkuli, zastępcze systemy językowe;
  • podejście neurolingwistyczne: bezpośrednie, pośrednie, uprzedzania;
  • podejście psychospołeczne;
  • podejście kompleksowe.

Program rehabilitacji osób z afazją obejmuje różnorodne techniki, w tym m.in.:

  • terapię ukierunkowaną na rozumienie wypowiedzi (podejście bezpośrednie):
    • terapia przetwarzania fonemicznego;
    • terapia przetwarzania semantycznego;
  • terapię ukierunkowaną na rozumienie wypowiedzi (podejście pośrednie):
    • szkolenia dla osób z najbliższego toczenia osoby chorej z afazją;
  • terapię stosowaną przy zaburzeniach mowy:
    • terapia zaburzeń wysławiania się (podejście sementyczne);
    • terapia fonologiczna (w tym t.zw. terapia przekształcania);
    • strategie kompensacyjne;
  • terapię zaburzeń syntaktycznych:
    • terapia mapownia;
    • terapia wydarzeń;
    • metoda udostępniania czasowników;
    • trening syntaktyczny;
    • terapia specyficzna dla języka.

Czy afazja może się cofnąć?

Wyzdrowienie osoby z afazją zależy od wielu czynników i nie zawsze można przewidzieć, w jakim stopniu i czy w ogóle uda się choremu przywrócić pełną sprawność.

Afazja pourazowa i poudarowa uszkadza delikatne struktury korowe i obszary odpowiadające za funkcje wyższe. Rozległość zmian organicznych mózgu, wiek, stan zdrowia Pacjenta oraz choroby współistniejące – to czynniki, które znacząco wpływają na okres rekonwalescencji. 

Zauważa się, że u osób z afazją pourazową dochodzi do szybszego powrotu do zdrowia, niż w przypadku osób z afazją poudarową każdego rodzaju. Całkowite wyzdrowienie osób z afazją pourazową stwierdza się w u ponad połowy Pacjentów. W statystykach, również osoby z krwotokiem podpajęczynówkowym rokują lepiej niż osoby po udarze.

Efektywność terapii osób z afazją mierzona jest sukcesem osiąganym dzięki odpowiednio dobranym metodom rehabilitacji neuropsychologicznej. Każde podjęte w tym kierunku działanie przynosi wymierny skutek dla Pacjenta.

KUP WIZYTĘ

 

Źródła:

  • Pęchalska, Neuropsychologia kliniczna – urazy mózgu, Warszawa 2007 r.
  • Pęchalska, Afazjologia, Kraków 1999 r.
  • Tarkowski, Patologia mowy, Gdańsk 2017 r.
  • Grabias, M. Kurkowski, Logopedia – teoria zaburzeń mowy, Lublin 2012 r.
  • Czaplewska, S. Milewski, Diagnoza logopedyczna – podręcznik akademicki, Sopot 2012 r.
  • Balejko, Diagnoza i terapia osób z afazją – holistyczne podejście do chorego, wyd. trzecie, Białystok 2003r.