Choroba afektywna dwubiegunowa - przyczyny, objawy i metody leczenia ChAD

Szacuje się, że zaburzenia afektywne dwubiegunowe (w tym ze spectrum dwubiegunowości) występują u ponad 8% całej populacji. Leczenie jest najważniejszym elementem zdrowia psychicznego — nawet, jeżeli u chorego wystąpił dotychczas tylko pierwszy epizod, ryzyko wystąpienia kolejnych jest wysokie.

Czym jest choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD), jakie są jej objawy i na czym polegają epizody choroby? Jak wygląda proces diagnostyczny i terapia zaburzenia? Gdzie szukać pomocy? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych Ekspertów i umów się na konsultację psychiatryczną w Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth. Zapraszamy na wizytę!

Spis treści:

• Kwalifikacja zaburzeń psychicznych
• Co to jest choroba dwubiegunowa?
• Objawy ChAD
• Epizody maniakalne i hipomaniakalne
• Epizody depresyjne w ChAD
• Rodzaje zaburzeń afektywnych dwubiegunowych
• Czym jest okres remisji w ChAD?
• Choroba dwubiegunowa - przyczyny
• Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej

Zaburzenia psychiczne – podstawy klasyfikacji

Zgodnie z definicją encyklopedii zdrowia i klinicznego punktu widzenia, zdrowie psychiczne jest tożsame z brakiem zakłóceń czynności psychicznych, które uważane są za zjawisko chorobowe.

Zasadniczo, w klasyfikacji zaburzeń psychicznych, głównym kryterium są charakterystyczne zespoły objawów, które w przypadku choroby afektywnej dwubiegunowej występujących z określoną regularnością.

Obok grupy chorób ze współistniejącymi, pierwotnymi zaburzeniami myślenia (w tym zaburzenia świadomości), występują również schorzenia, w których dominującym objawem są zaburzenia nastroju, tzw. afektywne. Do chorób afektywnych zalicza się m.in.:

• choroba afektywna jednobiegunowa (depresja okresowa);
• choroba afektywna dwubiegunowa (epizody manii i depresji);
• jednobiegunowa mania lub jednobiegunowa hipomania.
  
  

Choroba afektywna – schorzenie z dominującym zaburzeniem nastroju

Zdrowie psychiczne warunkowane jest prawidłowo funkcjonującymi czynnościami psychicznymi, z których wyróżnia się:

• procesy poznawcze (tj. uwaga, pamięć, spostrzeganie i myślenie);
• procesy emocjonalne (natężenie, zabarwienie, trwałość oraz rodzaj i intencjonalność);
• procesy motywacyjne (poziom i kierunek potrzeb: psychologicznych, społecznych, biologicznych).

Zaburzenia afektywne cechują się współwystępowaniem znacznych wahań nastroju oddziałujących na samopoczucie i przeżycia chorego. Afekt to pojęcie odnoszące się do długo utrzymującego się stanu emocjonalnego i nastroju objawiającego się lękiem, depresją, manią, agresją lub gniewem.

To, co szczególnie wyróżnia w tej grupie schorzeń zaburzenie afektywne dwubiegunowe, to fakt, że u tego samego chorego, w różnym czasie, dochodzi do zmian nastroju (objawów) o charakterze depresyjnym i maniakalnym.

Czym jest choroba afektywna dwubiegunowa?

Choroba afektywna dwubiegunowa to zaburzenia charakteryzujące się występowaniem epizodów depresji i manii (minimum dwóch), czyli zaburzeń nastroju uwidaczniających się w postaci wzmożonej aktywności lub jej obniżenia. W przebiegu choroby dwubiegunowej występują okresy manii i hipomanii oraz depresji. Do zaburzeń dwubiegunowych zalicza się również nawracające epizody hipomanii lub manii.

Choroba afektywna dwubiegunowa w skrócie ChAD (ang. Bipolar Affective Disorder, BPAD) to zaburzenie obejmujące poważne wahania nastroju, których nie można zakwalifikować do pozostających w normie klinicznej zmian samopoczucia. Schorzenie zwane było dawniej depresją maniakalną, psychozą afektywną, psychozą maniakalno-depresją lub cyklofrenią. 

Co jeszcze warto wiedzieć o ChAD?

Choroba afektywna dwubiegunowa cechuje się przede wszystkim dwufazowością, czyli naprzemiennym występowaniem objawów depresji, napadowej manii i hipomanii z rozmaicie długą przerwą tzw. remisją (czasem, w którym dochodzi do zahamowania lub cofnięcia objawów choroby).

Termin „dwubiegunowość” podkreśla charakter choroby, w której odmienne stany nastroju (depresja i mania) znacząco wpływają na codzienne funkcjonowanie chorego.

Wachlarz emocji towarzyszący schorzeniu sprawia, że sama choroba jest znacznie bardziej złożona, niż mogłoby się wydawać. U jednych osób, między kolejnymi epizodami ChAD wyraźnie zauważa się wahania nastroju oraz ich intensywność, podczas gdy inni chorzy mogą nie doświadczyć „typowych” dla tego schorzenia stanów nastroju.

W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11, Bipolar and related disorders (zaburzenia afektywne dwubiegunowe i pokrewne), opisywane są jako epizodyczne zaburzenia nastroju, w których występują:

• epizody lub objawy maniakalne,
• epizody lub objawy mieszane,
• epizody lub objawy hipomaniakalne,

które są zazwyczaj przeplatane epizodami depresyjnymi lub okresami, w których zauważa się występowanie objawów depresyjnych.

Objawy choroby dwubiegunowej

Literatura specjalistyczna opisuje objawy choroby afektywnej dwubiegunowej jako cykliczne wahania nastroju lub epizody, w których doświadcza się różnych stanów emocjonalnych. Nie każda osoba chora przeżywa je w ten sam sposób i w równie podobnym czasie. Intensywność epizodów depresyjnych i maniakalnych może być różna lub zmieniać się wraz z wiekiem.

W źródłach literaturowych pojawia się wzmianka o ChAD, jako chorobie występującej z ostrym początkiem, około dwudziestego roku życia u osób o budowie ciała typu pyknicznego (osoba ze znaczną nadwagą, otyła, średniego lub niskiego wzrostu, krótkich kończynach i skłonnością do okresowych zmian nastroju).

Obserwuje się, że częstotliwość faz choroby wzrasta w średnim wieku, a maleje około 70-go roku życia. Zauważono, że objawy ChAD łagodnieją i pojawiają się u osób starszych rzadziej. Istnieją przypadki choroby, w której przebieg choroby – cykliczność i regularność jest wręcz przewidywalna. Taki obraz choroby nie występują zbyt często u osób chorych.

U dzieci, w początkowej fazie choroby, może częściej występować jedna faza choroby i zazwyczaj jest nią stan depresyjny.

Zaburzenia nastroju typowe dla choroby afektywnej dwubiegunowej charakteryzują się zmianą afektu lub nastroju w jednym z wymienionych kierunków:

• depresji – uczucia niepokoju,
• manii – podwyższonego nastroju.

Faza depresyjna jako objaw choroby afektywnej dwubiegunowej cechuje się złym nastrojem, niepokojem ruchowym, lękami i występującymi u chorego, np. myślami samobójczymi. Z kolei faza maniakalna w ChAD objawia się nadmierną energią, wzmożonym napędem, euforią i np. nadmiernym gadulstwem.

Epizody maniakalne i hipomaniakalne

Mania i hipomania wpisane są w charakter choroby afektywnej dwubiegunowej, choć to zupełnie dwa różne typy epizodów.

Mania definiowana jest jako stan psychotyczny, w którym charakterystyczne jest patologiczne podwyższenie nastroju, nieuzasadniony optymizm (euforia), zwiększona aktywność i pobudzenie. Mania jako jedno z afektywnych zaburzeń nastroju może, lecz nie musi cechować się współwystępowaniem objawów psychotycznych.

Ostra mania jako sporadyczny epizod występuje rzadko, ale wpisana jest jako element występujący w przebiegu ChAD. Mania, która może wywołać u chorego stan pełnego oderwania od rzeczywistości, czyli psychozy, nierzadko wymaga hospitalizacji.

Hipomania to termin odnoszący się do łagodniejszej i zdecydowanie częściej występującej formy manii. W przeciwieństwie do fazy maniakalnej powoduje znacznie mniej zauważalne problemy – zarówno w życiu codziennym, jak i zawodowym czy towarzyskim.

Epizody maniakalne i hipomaniakalne w chorobie afektywnej dwubiegunowej, obejmują występowanie trzech lub więcej objawów, w tym m.in.:

• pobudzenie i zwiększona aktywność;
• nerwowość, nadmierny, euforyczny optymizm;
• nadmierna pewność siebie;
• nadmierna gadatliwość i gonitwa myśli;
• uczucie rozproszenia;
• zmniejszona potrzeba snu, zaburzenia snu;
• zachowania irracjonalne, niebezpieczne (związane np. z ryzykowną jazdą samochodem czy przygodnymi kontaktami seksualnymi);

Epizod hipomaniakalny i maniakalny sprawia, że chory czuje się pewny siebie, podekscytowany, żądny przygód lub drażliwy i rozproszony zarazem. W tej fazie, objawy choroby mogą się stopniowo nasilać, osiągając szczyt, po czym stopniowo wracać do normalnego stanu.

Stan maniakalny i hipomaniakalny choroby afektywnej dwubiegunowej wywołuje:

• wesołkowatość, podekscytowanie i dobre samopoczucie;
• drażliwość, dekoncentrację;
• zwiększony popęd seksualny i pobudzenie;
• pewność siebie;
• przekonanie o nietykalności;
• przekonanie, że określone czynności jest się w stanie wykonywać lepiej niż dotychczas lub lepiej niż inni;
• przekonanie, że nie można wypowiadać swoich słów wystarczająco szybko;
• przekonanie o mniejszej (niż dotychczas) potrzebie snu.

Objawy choroby w fazie pobudzenia sprawiają, że po ich ustąpieniu Pacjent odczuwa zawstydzenie swoim zachowaniem i obietnicami. Nastrój ulega obniżeniu, a chory odczuwa znaczne zmęczenie – nadmierną senność i potrzebę odpoczynku.

Epizody depresyjne w ChAD

Szacuje się, że w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej epizody maniakalne występują rzadziej niż depresyjne. Objawy obniżonego nastroju i inne współwystępujące, nasilają się stopniowo i osiągają szczyt.

Chorobowe obniżenie nastroju to coś więcej niż zwykły smutek i przygnębienie. Pacjenci doświadczający stanów depresyjnych odczuwają głębokie przeświadczenie o poczuciu winy i nicości, obawą przed śmiercią lub chorobą. Chorobliwe myśli obejmują te, nierzadko związane z samobójstwem lub zamiarem jego popełnienia.

Czas trwania epizodu depresyjnego, w którym znaczącemu pogorszeniu ulega samopoczucie chorego, może wynosić kilka tygodni, a nawet miesięcy i tak samo jak w przypadku stanu maniakalnego czy hipomaniakalnego, może poważnie zaburzyć codzienne życie i funkcjonowanie chorego.

Epizod depresyjny w chorobie afektywnej dwubiegunowej obejmuje występowanie objawów takich  jak:

• obniżony nastrój i samopoczucie;
• spadek energii życiowej;
• płaczliwość i smutek;
• ospałość i chroniczne zmęczenie;
• brak lub niska pewność siebie;
• poczucie nicości, winy, beznadziei, bezwartościowości;
• obniżona koncentracja;
• myśli i próby samobójcze.
  
  

Stan depresyjny wywołuje u chorego szereg niepokojących objawów, które przyczyniają się m.in. do:

• zaburzenia lub braku snu;
• zaburzenia w sposobie jedzenia (spożywanie zbyt mało lub zbyt dużo);
• wycofania z życia społecznego (unikanie spotkań towarzyskich, rodzinnych, z innymi ludźmi);
• zażywania środków psychoaktywnych (nadużywania alkoholu, narkotyków, dopalaczy, leków);
• doświadczania ruminacji, obsesyjnych myśli i poświęcania znacznej części czasu na myślenie o rzeczach przykrych, trudnych i wstydliwych;
• zmniejszenia dotychczasowej aktywności;
• myśli i prób samobójczych.

Rodzaje zaburzeń afektywnych dwubiegunowych

Uwzględniając nieprzewidywalność choroby a tym samym zmian nastroju, u osoby chorej na zaburzenia afektywne dwubiegunowe mogą wystąpić objawy o różnym nasileniu oraz różnej częstotliwości.

Zróżnicowany przebieg choroby determinuje podział ChAD na podtypy, którymi są m.in.:

• zaburzenie afektywne I typu:
  • co najmniej jeden epizod maniakalny;
  • stan poprzedzony hipomanią lub depresją;
  • stan wywołujący kolejno hipomanię lub depresję;
  • epizod może przyczynić się do zaburzenia postrzegania rzeczywistości w przebiegu ostrym (psychoza);
    
    
• choroba afektywna dwubiegunowa typu II:
  • co najmniej jeden epizod depresyjny (w tym dużej depresji);
  • co najmniej jeden epizod hipomanii;
  • brak wywołanego stanu maniakalnego;
    
    
• choroba afektywna dwubiegunowa z szybką zmianą faz (ang. rapid cycling bipolar, tł. szybka jazda na rowerze):
  • w ciągu jednego roku Pacjent doświadcza 4 lub więcej epizodów depresji, manii lub hipomanii;
  • poszczególne fazy choroby (objawy manii lub depresji) występują po sobie w krótkim czasie lub przechodzą jednostajnie (jedna po drugiej) co oznacza, że w tym rodzaju ChAD mogą nie występować okresy remisji;
  • choroba afektywna dwubiegunowa z szybką zmianą faz przebiega w charakterystyczny sposób, stąd w terminologii występuje angielskie tłumaczenie szybkiej jazdy na rowerze;
    
    
• zaburzenia cyklotymiczne – cyklotymia:
  • charakteryzuje się występowaniem przewlekłego stanu objawów hipomanii i depresji;
  • zazwyczaj występują mniej poważne stany depresyjne;
  • u osób dorosłych trwa co najmniej dwa lata;
  • u dzieci i dorastającej młodzieży stan utrzymuje się co mniej rok;
    
    
• choroba afektywna dwubiegunowa o cechach mieszanych:
  • chory doświadcza w tym samym lub podobnym czasie stanów maniakalnych, hipomaniakalnych i depresyjnych lub epizody występują bardzo szybko po sobie.

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 wyróżnia inne określone i nieokreślone zaburzenia nastroju, które noszą znamiona zaburzeń afektywnych dwubiegunowych lub pokrewnych. W tej grupie zaburzeń psychicznych znajdują się objawy i zachowania, które nie są przejawem innego stanu chorobowego i nie wynikają z wpływu substancji psychoaktywnych (w tym alkoholu czy narkotyków, np. kokainy) na ośrodkowy układ nerwowy (w wyniku aktywnego brania lub jako skutek odstawienia).

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe według ICD-10

Zaburzenia typowe dla ChAD charakteryzują się występowaniem dwóch lub więcej epizodów chorobowych, tj. zaburzonego nastroju w postaci wzmożonego pobudzenia i aktywności (hipomania lub mania) oraz obniżenia nastroju (depresja).

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 wyróżnia:

• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod hipomanii;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod maniakalny bez objawów psychotycznych;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod maniakalny z objawami psychotycznymi;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod depresji o łagodnym lub umiarkowanym nasileniu;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod ciężkiej depresji z objawami psychotycznymi;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie epizod mieszany;
• zaburzenie afektywne dwubiegunowe, obecnie remisja;
• inne zaburzenia afektywne dwubiegunowe;
• zaburzenia afektywne dwubiegunowe, nieokreślone.

Okres remisji w chorobie dwubiegunowej

W przebiegu zaburzenia afektywnego dwubiegunowego okresem remisji określa się czas, w którym osoba chorująca całkowicie lub częściowo nie odczuwa objawów schorzenia. Okres remisji może występować jako naturalne zjawisko wpisane w przebieg choroby lub być wynikiem skutecznie prowadzonego leczenia.

W przypadku łagodniejszego przebiegu ChAD, okres remisji może być pozorny i wynikać z faktu, że odczuwane przez chorego objawy są jeszcze mniej dotkliwsze. Pacjenci muszą jednak kontynuować leczenie i przestrzegać zaleceń lekarza prowadzącego, a w przypadku pytań, skonsultować się z psychiatrą (psychoterapeutą).

Przyczyny choroby afektywnej dwubiegunowej

W etiologii zaburzenia ChAD znacząca role odgrywają czynniki genetyczne, czyli predyspozycje rodzinne. Szacuje się, że choroba dotyka około 20% krewnych pierwszego stopnia. Ryzyko schorzenia dwubiegunowego wzrasta, gdy dochodzi do zaburzenia równowagi neuroprzekaźnictwa w ośrodkowym układzie nerwowym – mózgu.

W chorobie dwubiegunowej także zaobserwowano zmiany towarzyszące przesunięciu elektrolitowemu i zwiększeniu poziomu sodu komórkowego. Stwierdzono również zmiany związane z metabolizmem monoamin (…)[1]

Poza czynnikami biologicznymi i uwarunkowaniami genetycznymi, do przyczyn rozwoju choroby afektywnej dwubiegunowej zalicza się również:

• czynniki psychologiczne;
• czynniki środowiskowe;
• czynniki społeczne.

Zauważono, że ChAD może być wynikiem chronicznego stresu lub uaktywnić się wskutek traumatycznego przeżycia. Pacjenci ze zdiagnozowaną chorobą afektywną, nierzadko doświadczyli w dzieciństwie ciężkiego przeżycia lub stresującego wydarzenia w wieku dorosłym.

Zwiększonego ryzyka choroby dwubiegunowej upatruje się m.in. w:

• dziecięcej traumie i doświadczeniu:
  • przemocy fizycznej;
  • przemocy seksualnej;
  • przemocy emocjonalnej;
  • zaniedbaniu;
  • utracie bliskiej osoby;
  • innym traumatycznym przeżyciu;
    
    
• w stresującym wydarzeniu życiowym, takim jak:
  • utrata bliskiej osoby, bliskiej więzi;
  • nadmiar obowiązków, presja zawodowa;
  • traumatyczne przeżycie;
  • problemy rodzinne, zawodowe;
  • uczestnictwo w wypadku, doświadczenie niebezpieczeństwa;
  • utrata płynności finansowej;
  • doświadczenie znęcania, zastraszania, nękania, stalkingu, mobbingu.
    
    
• w czynnikach środowiskowych:
  • obok uwarunkowań genetycznych, wpływ na rozwój choroby ma wychowanie i przebywanie w rodzinie obarczonej ChAD;
    
    
• w spożywaniu i uzależnieniu od substancji psychoaktywnych, takich jak:
  • leki, których efektem ubocznym są stany manii, hipomanii i depresyjne (w tym jako objaw odstawienia leku w trakcie leczenia); do tej grupy zalicza się leki przeciwdepresyjne, sterydy, interferon, leki przeciwnowotworowe;
  • alkohol, narkotyki i inne substancje psychoaktywne, wywołujące objawy podobne do manii, hipomanii i depresji oraz mogące wzmacniać objawy już istniejącej choroby (w tym spożywanie innych substancji psychoaktywnych w trakcie leczenia ChAD).
    
    
• w zaniedbaniach higieny życia psychicznego i potrzeb fizjologicznych dotyczących snu i czuwania, takich jak:
  • wymuszona bezsenność;
  • praca zmianowa;
  • aktywność w godzinach nocnych.

Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej

Osoby ze zdiagnozowaną chorobą afektywną dwubiegunową powinny poddać się właściwemu leczeniu, które składa się z:

• odpowiedniej farmakoterapii;
• psychoterapii;
• psychoedukacji;
• profilaktyki zdrowia.

W leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej stosuje się przede wszystkim farmakoterapię – leki przepisywane przez lekarza, specjalistę psychiatrii. Leczenie należy rozpocząć bez względu na to, w jakiej fazie choroby znajduje się Pacjent (zarówno podczas epizodów manii, hipomanii, depresji, jak i remisji choroby). Pomoc doświadczonych specjalistów z zakresu psychiatrii i psychoterapii oferuje Centrum Zdrowia Psychicznego Mind Health.

W przypadku hospitalizacji i leczenia szpitalnego Pacjent pozostaje pod specjalistyczną opieką, a leczenie polega na poprawie stanu zdrowia i złagodzenia objawów.

Niezbędnym elementem leczenia jest prowadzenie działań profilaktycznych, zwłaszcza, że choroba w wielu przypadkach cechuje się przebiegiem cyklicznym, z wysokim ryzykiem nawrotów.

W farmakoterapii leki dobierane są indywidualnie do potrzeb Pacjenta. Najważniejszą grupą leków stosowanych w terapii choroby afektywnej dwubiegunowej są leki normotymiczne nazywane stabilizatorami. Ponadto, przypisywane są leki przeciwdepresyjne, neuroleptyczne oraz nasenne.

Leki przypisywane w chorobie afektywnej dwubiegunowej:

• leki normotymiczne: węglan litu, kwas walproinowy i jego sole, karbamazepina, lamotrygina i niektóre neuroleptyki;
• leki przeciwdepresyjne z grupy SSRI;
• leki przeciwmaniakalne: olanzapina, klozapina, risperidon, kwetiapina;
• leki przeciwlękowe: alprazolam, lorazepam, oxazepam, klorazepan, diazepam;
• leki nasenne: zopiklon, zolpidem.

U osób z chorobą afektywną dwubiegunową, najważniejszym elementem – poza leczeniem farmakologicznym – jest poprawa jakości i stylu życia, dzięki udziale w psychoedukacji i odpowiednio dobranej terapii.

Należy podkreślić znaczenie higieny życia psychicznego w leczeniu ChAD i dalszemu rokowaniu – ze względu na nawroty choroby i jej cykliczny przebieg.  

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) cieszy się ogromną popularnością u osób ze zdiagnozowaną chorobą afektywną dwubiegunową, a jej efekty to przede wszystkim powrót Pacjenta do stanu równowagi i normalnego funkcjonowania (społecznego, rodzinnego, zawodowego).

[1] Psychiatria, Michael Haslam, s. 277-278 – choroba afektywna dwubiegunowa; ISBN83-7150-194-3 wydanie I.

Źródła:

• Encyklopedia Zdrowia tom I i II, Wydawnictwo naukowe PWN; ISBN 83-01-1180-3 Warszawa
• Psychiatria, Michael Haslam Wydawnictwo Z-sk ISBN 83-7150-94-3 Poznań
• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10
• https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf
• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11
• https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http://id.who.int/icd/entity/613065957
• https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/bipolar-disorder/about-bipolar-disorder/
• Psychiatria Polska 2014; 48(2): 231–243 PL ISSN 0033-2674 www.psychiatriapolska.pl Choroba afektywna dwubiegunowa – etapy przebiegu i neuroprogresja choroby:
• https://www.psychiatriapolska.pl/Bipolar-disorder-staging-and-neuroprogression,154631,0,2.html