Fobia społeczna - przyczyny, objawy, terapia zespołu lęku społecznego

Nadmierna nieśmiałość i lęk, u wielu osób przybierają postać stałego stanu napięcia, pojawiającego się w odpowiedzi na obiekt, bodziec lub konkretną sytuację. Jednym z zaburzeń na tle lękowym jest zespół lęku społecznego zwanego fobią społeczną. Zaburzenia lękowe można i należy leczyć, a jedną z metod jest terapia poznawczo-behawioralna.

Zauważasz u siebie pierwsze objawy fobii społecznej? Cierpisz na inne zaburzenia psychiczne? Przeżywasz gorsze chwile? Skonsultuj się z doświadczonym specjalistą - psychologiem, psychoterapeutą lub psychiatrą z Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth. Zapraszamy na wizytę! 

Spis treści:

• Rodzaje fobii
• Czym jest zespół lęku społecznego?
• Fobia społeczna - przyczyny
• Objawy lęku społecznego
• Fobia społeczna a codzienne funkcjonowanie
• Leczenie lęku społecznego

Jakie są rodzaje fobii?

Objawy zaburzenia na tle nerwowym mogą mieć charakter uogólniony lub przejawiać się jako zespół specyficznych, określonych reakcji psychosomatycznych. Pojawienie się lęku w konkretnych sytuacjach, w odpowiedzi na bodźce czy obiekty (czyli nie permanentnie), określane jest mianem fobii.

Badania wskazują, że zespół lęku społecznego może być wynikiem lub przyczyną rozwoju innych zaburzeń na tle psychicznym. Stałe unikanie sytuacji społecznych może skutecznie obniżyć poczucie jakości życia, a w konsekwencji wiązać się z większym ryzykiem wystąpienia zaburzeń depresyjnych.

O tym, czy dana przypadłość klasyfikowana jest jako zaburzenie lękowe, decyduje stopień reakcji lękowej, która w przypadku fobii przekracza zdrowe, niezakłócające prawidłowe funkcjonowanie normy.

Istnieją różne rodzaje fobii, w tym:

• agorafobia;
• fobia społeczna;
• fobia monosymptomatyczna (specyficzna);
• fobia bliżej nieokreślona.

Zgodnie z definicją, fobie cechuje stała tendencja do unikania pewnych sytuacji, których zaistnienie wywołuje silne, nieprzyjemne reakcje lękowe. Fobia może przybierać postać wyizolowaną – specyficzną (np. lęk przed kontaktami z innymi ludźmi, zwierzętami, ciemnością, zabrudzeniem czy liczbą 13) lub uogólnioną, taką jak w przypadku silnego lęku przed otwartą przestrzenią.

Czym jest fobia społeczna (zespół lęku społecznego)?

Słownik medyczny klasyfikuje fobię społeczną jako zaburzenie lękowe charakteryzujące się przesadnym, uporczywym strachem przed uważną obserwacją ze strony innych ludzi. U osób dorosłych dotkniętych tym schorzeniem, lęk przed sytuacjami społecznymi utrudnia normalne funkcjonowanie, prowadzi do stopniowego unikania kontaktów społecznych, izolowania się i wycofywania z życia społecznego.

Osoba z fobią społeczną – fakty, które warto znać

Czym jeszcze jest fobia społeczna? Fobia społeczna jest zaburzeniem powodującym u osób chorych zakłopotanie i dyskomfort w sytuacjach, gdy interakcja z otoczeniem sprzyja ocenianiu ze strony innych ludzi lub gdy podczas spotkań uwaga koncentruje się na osobie, której dotyczy zaburzenie. Wraz z wiekiem, prawdopodobieństwo wystąpienia fobii społecznej jest (według badań) wyższe u kobiet niż u mężczyzn - u dzieci i młodzieży zespół lęku społecznego występuje równie często u obu płci.

Konsekwencją nadmiernego i chronicznie odczuwanego stresu związanego ze spotkaniami czy wystąpieniami publicznymi, jest upośledzenie normalnych, codziennych czynności – zarówno w życiu prywatnym jak i zawodowym. 

Fobia czy nieśmiałość?

To, co szczególnie przykuwa uwagę w przypadku osób dotkniętych fobią społeczną, to strach przed obserwacją i oceną ze strony innych osób, towarzyszy spotkań – mniej lub bardziej formalnych (od rozmów firmowych, po randki i spotkania w gronie znajomych).

Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń lękowych, fobia społeczna nie powinna być przez Pacjentów (i lekarzy pierwszego kontaktu) bagatelizowana. Budzące najgorsze obawy sytuacje, z czasem uniemożliwiają prawidłowe, zdrowe funkcjonowanie człowieka w jego naturalnym otoczeniu. Ciągłe unikanie społecznych interakcji, obniżone samopoczucie, nadmierny strach i stres stają się przyczyną wielu innych dolegliwości, nie tylko na tle nerwowym.

Lęk społeczny należy leczyć

Leczenie zdiagnozowanej fobii społecznej pozwala przede wszystkim uniknąć pogłębiającego się, patologicznego stanu funkcjonowania. Zdrowie psychiczne, tuż obok dobrostanu fizycznego, warunkuje ogólne samopoczucie wyrażane m.in. realizacją życiowych planów i osiągnięciami.  Zaburzenia lękowe w postaci fobii społecznej są zaliczane do jednych najczęściej występujących rodzajów zaburzeń niepsychotycznych. Osoby cierpiące z powodu fobii społecznej, powinny jak najszybciej zgłosić się do lekarza-specjalisty.

Przyczyny fobii społecznej

Tendencyjnie zauważa się, że wielu Pacjentów, u których diagnozowano zespół lęku społecznego, uważało siebie za osobę nieśmiałą, wycofaną, skromną, ale nie za człowieka chorego ze współistniejącym problemem – a tym bardziej zaburzeniem w postaci fobii.

O zespole lęku społecznego występującego w postaci fobii mówimy wówczas, gdy reakcja lękowa (strach, odczuwany stres) jest nieproporcjonalny w stosunku do przedmiotu (źródła) lęku. Wyraźne sygnały obserwowane u osób z tym zaburzeniem pojawiają się prawie zawsze i natychmiast po zetknięciu z bodźcem lękowym.

Często osobę z fobią określa się jako skrajnie nieśmiałą, jednak samo zaburzenie różni się od zwykłej nieśmiałości nasileniem zachowań, w tym zdenerwowaniem w sytuacjach towarzyskich czy podczas wystąpień publicznych.

Fobia i lęk społeczny

Badania pokazują, że fobia społeczna jest jednym z częściej diagnozowanych zaburzeń, a jej przewlekły charakter sprawia, że wielu chorych określa je jako cechę czy zachowanie występujące od zawsze tj. od wczesnego dzieciństwa. Istotnie, pierwsze symptomy zaburzenia obserwuje się w wieku młodzieńczym, późnej adolescencji i wczesnej dorosłości. Z czasem, cechy utożsamiane z fobią tj. lękliwość czy skrytość ewoluują i stają się przyczyną problemów już w dorosłym życiu.

W patogenezie fobii społecznej, źródeł problemu upatruje się w:

• swoistych cechach osobowości;
• wyuczonych reakcjach i zachowaniach (procesach uczenia się);
• czynnikach biologicznych (uwarunkowanych genetycznie);
• nieprawidłowo funkcjonującym ośrodkowym układzie nerwowym (mózgu).

W historii choroby nierzadko pojawia się epizod nagłego, stresującego i np. upokarzającego doświadczenia społecznego, którego następstwem jest pogorszenie samopoczucia, lęk i strach przed ponownym, podobnym wydarzeniem. U znacznej części osób z fobią społeczną, początek zaburzenia pojawia się między 8 a 15 rokiem życia.

Zespół lęku społecznego nie występuje tak często u dzieci poniżej 10 roku życia, jak w przypadku młodzieży (tj. w okresie dojrzewania). Tendencję tę przypisuje się większym wymaganiom dotyczącym interakcji społecznych – kontaktów rówieśniczych, z nauczycielami.

Powstawanie różnych form fobii można zrozumieć, analizując przeszłe doświadczenia Pacjenta, w tym wydarzenia z różnych okresów życia chorego. Jednak nie w każdym przypadku można ustalić jednoznacznie przyczynę lęku społecznego i głębszej formy w postaci fobii. Nie każde zaburzenie natury fobicznej wywołuje również u chorego ciężkie napady lęku.

Objawy fobii społecznej

W literaturze pojawiają się różne terminy dotyczące zespołu lęku społecznego opisujące tę samą przypadłość. Lęk społeczny nierzadko definiowany jest jako problem o mniejszym – niż fobia społeczna – nasileniu.

Zaburzenie manifestuje się obawą o to, że określone wystąpienie publiczne lub zachowanie stanie się źródłem zdenerwowania, które w konsekwencji zostanie społecznie źle odebrane. Zaburzenie nerwicowe w postaci fobii, jest bezsprzecznie związane ze stresem i występuje również pod postacią somatyczną, dlatego wyróżnia się dwa rodzaje objawów fobii społecznej:

• Objawy psychiczne:
  • odczuwanie silnego lęku, niepokoju, strachu;
  • nerwowość, gotowość „do walki lub ucieczki”, czyli pobudzenie części układu nerwowego (układu współczulnego odpowiadającego za mobilizację organizmu do działania);
  • drażliwość, uczucie utraty kontroli, panika;
    
    
• Objawy fizyczne fobii społecznej:
  • kołatanie serca;
  • problemy z wyrównaniem oddechu;
  • jąkanie się;
  • nudności;
  • bóle i zawroty głowy.

Rozpoznanie zaburzenia u osoby z fobią społeczną wg. międzynarodowej klasyfikacji chorób

Objawy fobii społecznej mogą nasilać się z czasem, zwłaszcza że pierwsze symptomy pojawiają się już we wczesnej młodości. Grupa zaburzeń lękowych ujawniająca się w postaci fobii, wywoływana jest przez określone bodźce – sytuacje, które w rzeczywistości nie stanowią zagrożenia dla osoby doświadczającej nieprzyjemnych epizodów.

Następstwem strachu, przerażenia czy „emocjonalnego paraliżu” – objawu fobii, jest stopniowe unikanie potencjalnego źródła lęku przez pacjenta. W starszej i nowszej wersji Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób fobia społeczna przypisana została do zaburzeń lękowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną (ICD-10) oraz szerszej grupy zaburzeń lękowych i związanych ze stresem (ICD-11).

Zaburzenia lękowe w postaci fobii społecznej według ICD-10

W klasyfikacji ICD-10 fobia społeczna została opisana jako zaburzenie związane z obniżoną samooceną i strachem Pacjenta przed krytyką ze strony otoczenia. W wyniku złego samopoczucia i obawy przed obserwacją i oceną innych osób, osoby z fobią społeczną zaczynają unikać sytuacji społecznych (izolowanie się, ucieczka).

Istotnym elementem poznawczym fobii społecznej w klasyfikacji ICD-10 jest obawa „znalezienia się w centrum uwagi lub obawa zachowania się w sposób kłopotliwy lub kompromitujący” [1][2]

Osoby zmagające się z fobią społeczną doświadczają szeregu objawów i zwiastunów nadchodzącej, groźnej w ich mniemaniu sytuacji – zaczynają się pocić, czerwienić, mają trudność w opanowaniu drżenia rąk czy oddechu. Sama myśl o tym, że określone wydarzenie, może nosić znamiona sytuacji fobicznej sprawia, że u chorych wywołany zostaje lęk antycypacyjny. Nasilone objawy fobii nierzadko eksponują się napadem lęku panicznego.

Objawy fobii społecznej u chorego według ICD-11

Według wymagań diagnostycznych, różnicujących zaburzenie lękowe, do objawów charakterystycznych dla fobii społecznej zalicza się m.in.:

• mocno zaakcentowany: nadmierny strach, niepokój, lęk, pojawiający się w sytuacjach społecznych:
  • interakcje z innymi uczestnikami spotkań, rozmowy z innymi ludźmi (w gronie osób);
  • wykonywanie określonych czynności w obecności innych osób (np. spożywanie posiłku);
  • występowanie publicznie, wygłaszanie przemówień;
• obawę przed negatywną oceną otoczenia, krytyką, ośmieszeniem, zawstydzeniem lub odrzuceniem;
• odczuwanie dolegliwości natury somatycznej (fizycznej) w tym m.in.:
  • przyspieszona akcja serca, kołatanie serca;
  • przyspieszony oddech, duszności;
  • drżenie rąk (mięśni);
  • rumienienie się, pocenie;
  • problemy z wysłowieniem się;
  • nudności;
  • szum w uszach.
    
    

U osób z fobią społeczną charakterystyczne jest:

• unikanie sytuacji społecznych potencjalnie zagrażających, wywołujących nieprzyjemne objawy;
• konsekwentne doświadczanie silnych, negatywnych uczuć w odpowiedzi na sytuacje społeczne (irracjonalny niepokój i strach).
  
  

Czas rozwoju fobii społecznej (zarówno pojedynczego epizodu jak i stanu uogólnionego) może być różny, jednak do zdiagnozowania fobii niezbędne jest zaobserwowanie nieprzemijających i utrzymujących się objawów zaburzenia co najmniej przez kilka miesięcy. Objawy zaburzenia lękowego w postaci fobii społecznej nie powinny być utożsamiane z innym zaburzeniem natury psychicznej.

Fobia społeczna, a codzienne funkcjonowanie

Istotnie, każde zaburzenie natury lękowej upośledza funkcjonowanie człowieka na różnych płaszczyznach życia. Nie inaczej jest w przypadku fobii społecznej, która wywiera wpływ na życie osobiste, rodzinne, zawodowe i społeczne. Fobia zaburza prawidłowy rytm dnia, dezintegruje codzienność, uniemożliwia wykonywanie pracy, utrudnia uczenie się i niekorzystnie wpływa na kontakty społeczne (z innymi ludźmi), co może pogłębiać złe samopoczucie.

Jeżeli pomimo zdiagnozowanego zespołu lęku społecznego Pacjent udziela się społecznie i wypełnia swoje obowiązki, to należy zwrócić uwagę na fakt, że odbywa się to tylko dzięki dodatkowemu wysiłkowi, opłaconemu stresem, strachem i lękiem. W dłuższej perspektywie nadmiar negatywnych bodźców z otoczenia wywoła u chorego zmęczenie psychiczne i fizyczne.

Codzienne funkcjonowanie osób z zaburzeniami natury psychicznej, jest trudne i obciążające. Zespół lęku społecznego może współwystępować z innymi zaburzeniami, w tym lękowymi i depresyjnymi.

Skutkiem obniżonego samopoczucia i odczuwania nieprzyjemnych emocji może być sięganie przez osoby z fobią społeczną po środki łagodzące napięcie nerwowe, tj. substancje psychoaktywne – narkotyki, alkohol czy leki. Ten sposób radzenia sobie z problemami, pociąga za sobą ryzyko uzależnienia od środków lub czynności (tzw. uzależnień behawioralnych np. od patologicznego hazardu).

Metody leczenia fobii społecznej

Bez względu na rodzaj fobii czy zaburzenia lękowego, istotne jest zgłaszanie się po pomoc do wyspecjalizowanych psychologów, psychoterapeutów czy psychiatrów, bowiem skutecznych możliwości leczenia upatruje się właśnie w pomocy terapeutycznej, a także farmakologicznej.

Leczenie fobii społecznej polega przede wszystkim na wychodzeniu z niekomfortowych, stresogennych doświadczeń u boku specjalistów. Scenariusz leczenia opiera się na indywidualnie dobranym planie działania, przy pomocy określonych narzędzi psychologicznych i metod terapeutycznych.

Na czym polega terapia fobii społecznej?

Istotnymi metodami w procesie leczenia zespołu lęku społecznego – fobii społecznej, są:

• terapia indywidualna;
• terapia grupowa (warsztaty, nawiązywanie kontaktu z innymi uczestnikami);
• terapia w określonym nurcie terapeutycznym (terapia behawioralna, terapia poznawczo-behawioralna);
• farmakoterapia;
• psychoedukacja.

Terapia behawioralna lub poznawczo-behawioralna jest jednym ze sposobów leczenia fobii społecznej. Dobranie odpowiedniej techniki terapeutycznej lub leczenia farmakologicznego zależy od kompetencji specjalisty oraz szczególnych potrzeb Pacjenta. Istotne jest rozpoznanie, szczegółowy wywiad i opis historii choroby.

Indywidualny plan działania musi uwzględniać ewentualne choroby lub zaburzenia współistniejące. Częstą praktyką jest łączenie różnych metod i technik terapeutycznych w tym np. leczenia psychoterapią i środkami farmakologicznymi (w tym np. inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, leków z grupy SSRI).

Specjaliści podejmujący pracę z Pacjentem z fobią społeczną, wykorzystują w praktyce techniki umiejętności społecznych, metody systematycznej desensytyzacja czy metody modelowania i zanurzania.

[1] Barani, K., Piotrowski, K. (2021). Procesy uwagi a lęk społeczny w sytuacji wystąpienia publicznego. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J, Pedagogia-Psychologia, 34(3), 135–146; 10.17951/j.2021.34.3.135-146;

[2] Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, 1998, s. 91.

Źródła: 

• Zaburzenia nerwicowe – postępowanie w praktyce ogólnolekarskiej; Andrzej Kokoszka; Medycyna Praktyczna wydanie I Kraków 1998;
• Encyklopedia zdrowia Tom I, Tom II; Wydawnictwo Naukowe PWN; W.Gomułka, W. Rewereski; wydanie siódme; ISBN: 83-01-11680-3; Warszawa;
• Psychiatria; Zysk S-ka; M. Haslam; ISBN: 83-7150-194-3; Poznań;
• Barani, K., Piotrowski, K. (2021). Procesy uwagi a lęk społeczny w sytuacji wystąpienia publicznego; Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska; Sectio J, Paedagogia-Psychologia, 34(3), 135–146; 10.17951/j.2021.34.3.135-146;
• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11;
• https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http://id.who.int/icd/entity/2062286624;
• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10;
• https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf;
• https://online.synapsis.pl/Lek-spoleczny-jak-pozbyc-sie-paralizujacej-tremy.html.