Osobowość borderline - przyczyny, objawy, metody terapii, cechy borderline

Osobowość borderline (BPD – borderline personality disorder; inaczej: osobowość typu borderline, osobowość z pogranicza, osobowość chwiejna emocjonalnie) służy rozpoznaniu cech z pograniczna zaburzeń nerwicowych i psychotycznych.

Zdrowie psychiczne definiowane jest jako dobrostan, w którym człowiek potrafi się realizować, radzić sobie z codziennym poziomem stresu, planować czy przewidywać konsekwencje swoich wyborów. W przypadku osobowości typu borderline utrzymanie równowagi psychicznej nie jest możliwe – zwłaszcza, gdy główną cechą zaburzeń jest labilność emocjonalna.

Jakie są cechy osobowości borderline, jak pomóc osobie z BPD i jakie są metody terapii zaburzenia? Co warto wiedzieć na temat borderline? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszego Eksperta i umów się na konsultację w Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth. Zapraszamy!

Spis treści:

• Osobowość typu borderline – czyli jaka?
• Cechy osobowości typu borderline
• Objawy zaburzenia borderline
• Co jeszcze warto wiedzieć o osobowości borderline?
• Zaburzenia osobowości a zdrowie psychiczne
• Borderline a samobójstwo
• Osobowość borderline – metody terapeutyczne
• Borderline - czynniki ryzyka
• Osobowość chwiejna emocjonalnie – wsparcie dla rodzin
• Jak pomóc osobie z zaburzeniem borderline?

Osobowość typu borderline – czyli jaka?

Zaburzenie kryjące się pod pojęciem „osobowość borderline” uważane jest za jedno z najcięższych, wymagających podjęcia terapeutycznych kroków i poddania się specjalistycznej pomocy.

W przeszłości, zaburzenie borderline sprawiało trudność w jednoznacznym skategoryzowaniu. Osoby poddające się terapii posiadały zestaw określonych cech typowych dla podejrzewanego zaburzenia, jednak ich codziennych wyborów i sposobu funkcjonowania nie można było przypisać do „typowo występujących” nieprawidłowości. Reakcje emocjonalne oraz przejściowe objawy były więc przypisywane również innym, podejrzewanym u Pacjenta zaburzeniom.

Osobowość borderline to grupa występujących cech (sposobów zachowania, postrzegania) z pogranicza zaburzeń nerwicowych (lękowych, typu neurotycznego) oraz psychotycznych. Zmienność nastrojów, zachwiana równowaga psychiczna, ciągłe odczuwanie całego spektrum emocji i uczuć sprawia, że osoby te odczuwają chroniczne zmęczenie.

Emocjonalny rollercoaster typowy dla osobowości typu borderline, wbrew pozorom może wywoływać poczucie pustki. Pomimo, że zaburzenie BPD nie musi wpływać na wydajność i efektywność w życiu zawodowym, dla osoby, której dotyczy ten problem, może stanowić poważne zagrożenie utraty zdrowia i dobrego samopoczucia. Zaburzenie borderline obniża jakość życia i podwyższa ryzyko jego utraty. Ten złożony problem psychiczny przyczynia się do podejmowania ryzykownych zachowań i prób samobójczych.  

Cechy osobowości typu borderline

Następstwem zaburzenia osobowości typu borderline jest odczuwanie mnóstwa nieprzyjemnych emocji, przeplatanych epizodami względnego spokoju, obniżonego lub depresyjnego nastroju a także nadzwyczajnego pobudzenia. Zaburzenie to również wiąże się jednocześnie z dużą wrażliwością emocjonalną.

Kolejnym objawem zaburzenia z pogranicza jest doświadczanie przez osoby chore, niezrozumiałego (również dla nich samych) pobudzenia wegetatywnego. Specjaliści mogą ten stan porównać do objawów typowych przy nerwicy wegetatywnej i są nimi najczęściej: kołatanie serca, odczuwanie niepokoju, lęku, duszność, suchość w ustach a najogólniej – napięcie psychiczne związane ze stresem.

Zaburzenia osobowości są związane ze sposobem zachowania chorego i jego ogólnym stanem. Istotne klinicznie cechy zaburzenia, są skrajnymi lub znaczącymi odchyleniami od przyjętych za standardowe i akceptowalne społecznie. Osobowość z pogranicza „wybija się” na tle innych zaburzeń pod względem ilości odczuwanych emocji i ich skrajności. Pomimo tego, cechy zaburzenia są ściśle zintegrowane i występują jako trwałe wzorce zachowania.

Objawy zaburzenia osobowości typu borderline

Jakie są objawy borderline? Borderline, jako zaburzenie, cechuje się przede wszystkim zmiennością i skrajnością nastojów, przy czym każdy pojedynczy stan Pacjenta (bez szczegółowego rozpoznania), można byłoby określić inną jednostką diagnostyczną – od działań impulsywnych i agresywnych, po uczucie pustki, do zachowań autoagresywnych czy halucynacji włącznie.

Cechy osobowości borderline:

• częsta zmiana nastroju – chwiejność emocjonalna, labilność emocjonalna;
• „wybuchy” emocjonalne;
• poczucie niespełnienia;
• zaniżone poczucie własnej wartości;
• emocjonalna pustka;
• zaburzenie tożsamości;
• obniżony nastrój;
• brak umiejętności budowania stabilnych relacji z innymi;
• nieumiejętność tworzenia stałych związków emocjonalnych (partnerskich);
• odczuwanie silnego lęku przed odrzuceniem, obawa przed opuszczeniem i samotnością;
• odczuwanie rozczarowania swoją osobą;
• negatywny obraz otoczenia;
• nieufność, podejrzliwość;
• impulsywność i nieumiejętność jej kontrolowania;
• brak samokontroli;
• brak przewidywalności zachowań i nastrojów;
• nieumiejętność przewidywania konsekwencji swoich zachowań;
• silnie wyrażane i akcentowane negatywne uczucia tj.: frustracja, gniew, wrogość, złość, wstyd, smutek;
• odczuwanie trudności w funkcjonowaniu społecznym;
• poczucie skrzywdzenia;
• tendencja do zachowań zaczepnych i konfliktów z innymi;
• objawy psychotyczne: epizody urojeniowe; omamy;
• trudność w pohamowaniu silnych emocji;
• burzliwe relacje międzyludzkie;
• trudność pohamowania impulsów behawioralnych;
• kryzys tożsamości;
• ryzykowne zachowania;
• samouszkodzenia;
• próby samobójcze.

Co jeszcze warto wiedzieć o osobowości borderline?

Osoby z zaburzeniami osobowości charakteryzują się ciągłym odczuwaniem dystresu – nieprzyjemnego i szkodliwego stanu napięcia, cierpienia. Długotrwałe skutki zaburzeń psychicznych, przyczyniają się do odczuwania wykańczającego stresu i odwrotnie - nadmierny stres przyczynia się do rozwoju zaburzeń.

Zaburzenia osobowości to również niezdolność do realizacji oczekiwań związanych z dojrzałą postawą, brak jasno określonych celów i wartości a także znaczne trudności w zawieraniu długotrwałych i satysfakcjonujących związków emocjonalnych. 

Osobowość z pogranicza, to chroniczne odczuwanie pustki przez osoby chore. Jednocześnie, może pojawić się uczucie dysocjacji – odcięcia od siebie, nierzeczywistości. Zaburzenie sprawia, że osoby te mają znaczną trudność w kontrolowaniu skrajnych emocji i ich nasilenia. Typowe są również tendencje do odczuwania irracjonalnego, niekiedy wyimaginowanego lęku przed intencjami innych osób.

„Intensywność” borderline

Choroba zaburza obraz siebie, stąd jej symptomy uwidaczniają się w zachowaniu i nastrojach. Osoby z tym zaburzeniem osobowości doświadczają intensywnych epizodów gniewu, depresji i lęku, które mogą trwać od kilku godzin do nawet kilku dni.

Oprócz chwiejności emocjonalnej cechą szczególną jest odczuwanie przez chorych, szeroko rozumianej niepewności. Odzwierciedleniem odczucia są problemy z tożsamością, postrzeganiem siebie, swoich wartości i roli w świecie a rezultatem – szybko zmieniające się zainteresowania i brak stabilności (również w budowaniu bliskich więzi).

Cechą podkreślającą „intensywność” w zaburzeniu jest szybkie inicjowanie emocjonalnych, fizycznych lub intymnych relacji. Z kolei uniknięcie porzucenia (niekoniecznie faktycznego), może zdeterminować osobę do eskalacji niechęci a w efekcie nawet do porzucenia.

„Skrajność” borderline

Osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline, cechuje tendencyjne, skrajne postrzeganie spraw. Dla takich osób, wszystko może być dobre lub wszystko może być złe. Wyimaginowane, a wręcz urojone postrzeganie rzeczywistości, nie ułatwia tworzenia i utrzymywania relacji. Skrajność objawia się również w:

• relacjach z rodziną, najbliższym otoczeniem:
  • manifestowanie skrajnej bliskości więzi i ich idealizacja oraz skrajnej niechęci oraz jej dewaluacji;
• postrzeganiu siebie i swojej tożsamości;
• zachowaniach: przelotne, intymne znajomości; nadmierne wydawanie pieniędzy; nadużywanie substancji psychoaktywnych; kompulsywne objadanie się.

W zależności od stanu choroby i jej dotychczasowego przebiegu, liczba, nasilenie i częstotliwość objawów mogą być różne. Nie każda osoba z zaburzeniem osobowości doświadcza wszystkich diagnostycznych lub typowych objawów.

Zaburzenia osobowości a zdrowie psychiczne

Zaburzenia psychiczne, zachowania i osobowości, to narastający w społeczeństwach problem występujący na całym świecie. I choć zaburzenia osobowości borderline występują rzadziej niż depresja czy uzależnienie od alkoholu (które są najczęstszą przyczyną niepełnosprawności), jako stan realnie zagrażający zdrowiu psychicznemu i życiu (w przypadku samookaleczeń i prób samobójczych), wymaga niezbędnej interwencji np. terapeutycznej.

Zaburzenia osobowości cechują się występowaniem zaburzonych (nieprawidłowych, nieakceptowalnych) emocji, zachowań, myśli i relacji. Utrzymanie zdrowia psychicznego jest istotne – wpływa na jakość życia, relacje międzyludzkie, stałe i dobre samopoczucie, a tym samym również na zdrowie fizyczne.

Borderline a samobójstwo

Zaburzenie osobowości z pogranicza wiąże się niestety ze zwiększonym prawdopodobieństwem (wskaźnikiem) samookaleczeń i zachowań samobójczych. Osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline, które myślą o samookaleczeniu lub próbie samobójstwa, potrzebują natychmiastowej pomocy.

Na podstawie aktualnych dowodów zasadny jest wniosek, że powinniśmy leczyć Pacjentów samobójczych z BPD w trybie ambulatoryjnym, stosując specjalistyczne formy psychoterapii. Psychofarmakologia pozostaje pomocnicza i opcjonalna. [1]

Zaburzenia z pogranicza to szereg psychopatologii, przyczyniających się do powstania zachowań autodestrukcyjnych:

• chwiejność, labilność emocjonalna;
• impulsywność zachowań;
• niestabilne relacje interpersonalne.

Szacuje się, że około 10% Pacjentów z BPD umrze przez samobójstwo […] najbardziej oparte na dowodach metody leczenia BPD to specjalnie zaprojektowane psychoterapie. [2]

Osobowość Borderline – metody terapeutyczne

Specyfika zawodu terapeuty, polega na wykorzystywaniu praktycznych umiejętności w celu najodpowiedniejszego dopasowania terapii do potrzeb Pacjenta. Interwencja psychoterapeutyczna obejmuje:

• diagnozę problemu/stanu Pacjenta;
• pracę nad problemem/zaburzeniem chorego;
• psychoedukację;
• profilaktykę.

Specyfika zaburzeń osobowości oraz rodzaj problemu określa m.in. cele i sposób prowadzenia terapii. Nie bez znaczenia pozostaje motywacja Pacjenta do podjęcia leczenia.

Największą skuteczność terapeutyczną odnotowuje się, stosując:

• terapię psychodynamiczną (zmodyfikowane podejście);
• terapię poznawczo-behawioralną (CBT);
• dialektyczną terapię behawioralną (DBT; program 12 kroków);
• farmakoterapię.

Innymi, stosowanymi z powodzeniem metodami terapeutycznymi są dostosowane do Pacjentów BPD:

• standardowa terapia poznawcza;
• terapia oparta na mentalizacji;
• psychoterapia skoncentrowana na przeniesieniu;
• terapia skoncentrowana na schemacie.

Najszerzej zbadanym sposobem leczenia jest dialektyczna terapia behawioralna (DBT), której skuteczność została potwierdzona w randomizowanych badaniach klinicznych. [3]

Dialektyczna terapia behawioralna (DBT)

Terapia opracowana dla osób z zaburzeniem osobowości typu borderline. DBT wykorzystuje koncepcje uważności i akceptacji a także świadomości i uważności (względem sytuacji i stanu emocjonalnego). Oddziaływanie terapeutyczne pomaga kontrolować emocje, poprawia relacje z otoczeniem, ogranicza występowanie zachowań autodestrukcyjnych.

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Terapia pomaga uczestnikom zidentyfikować i zmienić przekonania a także zachowania. CBT pomaga zmniejszyć wahania nastroju, odczuwanego lęku, zachowań samookaleczenia. Terapeuci uzmysławiają Pacjentom istotę problemu, którym jest nieprawidłowe postrzeganie siebie i innych.

Terapia:

• uczy równowagi neurobiologicznej;
• kształtuje kompetencje społeczne i tworzenie relacji interpersonalnych;
• zmniejsza impulsywność i emocjonalność jej uczestników;
• redukuje zachowania agresywne.

W przypadku zaburzenia osobowości typu borderline wskazane jest leczenie długoterminowe. Od indywidualnej historii Pacjenta, szczególnych potrzeb oraz zaburzeń współistniejących zależy, w jaki sposób i jak długo będzie trwała specjalistyczna terapia.

Osobowość borderline - czynniki ryzyka

Choć przyczyny zaburzenia BPD nie są dokładnie poznane, zakłada się, że na ich pojawienie się mogą mieć wpływ:

• czynniki biologiczne:
  • uwarunkowania genetyczne (zaburzenie występujące w rodzinie zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju zaburzenia osobowości typu borderline);
  • struktura i funkcja mózgu;
  • zaburzenie funkcjonowania neuroprzekaźników (CUN);
• czynniki poznawcze;
• czynniki psychiczne:
  • brak lub niewystarczająca opieka rodzicielska;
  • mnogość doświadczeń traumatycznych, trudnych;
  • silny konflikt wewnętrzny;
  • doświadczenie przemocy;
• czynniki środowiskowe:
  • traumatyczne wydarzenia życiowe;
  • doświadczenie przemocy;
  • porzucenie;
  • niestabilne, wrogie relacje i konflikty;
• czynniki kulturowe;
• czynniki społeczne:
  • relacje interpersonalne.

Wymienione czynniki ryzyka mogą przyczynić się do rozwinięcia zaburzenia osobowości typu borderline. Jednak nie jest to regułą. Bez czynników zwiększających ryzyko choroby, również istnieje szansa na pojawienie się zaburzenia z pogranicza.

Osobowość chwiejna emocjonalnie – wsparcie dla rodzin

Z terapii dedykowanej osobom z zaburzeniami osobowości typu borderline, mogą korzystać również rodziny (opiekunowie) tych osób. Poza Pacjentem, to najbliżsi są najbardziej narażeni na odczuwanie potęgującego się napięcia i stresu związanego ze specyfiką zaburzenia. Nierzadko członkowie rodzin muszą uwolnić się od poczucia odpowiedzialności za zachowanie chorego.

Terapia dla rodzin i najbliższych, pozwala lepiej zrozumieć chorobę, jej przebieg i konsekwencje. Życie u boku osoby z zaburzeniem osobowości wymaga wielkiej siły i cierpliwości a brak odpowiedniego wsparcia i ostracyzm społeczny są przyczyną bezradności, dodatkowego stresu, a w ogólnej ocenie – źródłem cierpienia członków rodzin i osób z najbliższego otoczenia.

Psychoterapia:

• pomaga lepiej zrozumieć chorobę i rozpoznawać jej objawy;
• umożliwia rozwijanie umiejętności lepszego wspierania osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline (członkowie rodzin/partnerzy, mogą nieświadomie zachowywać się w sposób, który wyzwala nasilenie objawów choroby);
• pozwala wytyczać jasne zdrowe granice między rodziną (opiekunami) a osobą ze zdiagnozowanym zaburzeniem;
• to cenne doświadczenie pozwalające rodzinom poczuć się zrozumianym;
• wspiera mocne strony rodziny, wyzwala jej zasoby;
• uczy niezbędnych umiejętności w budowaniu relacji z osobami będącymi w kryzysie;
• uczy dystansu, technik rozładowywania emocji i technik radzenia sobie z negatywnym oddziaływaniem choroby bliskiego (jego skrajnych zachowań, agresji, wybuchów emocjonalnych, stanów lękowych, doświadczanych halucynacji i omamów);
• przeciwdziała negatywnym skutkom tj. izolacja społeczna, wycofanie.

Jak pomóc osobie z zaburzeniem borderline?

Terapia i wsparcie psychologiczne rodzin osób z osobowością chwiejną emocjonalnie typu borderline, może wspierać leczenie osoby chorej. Osoby z najbliższego otoczenia chorego mogą oferować wsparcie emocjonalne, swój czas, zaangażowanie w rozwiązywaniu problemu, choć relacja ta może być trudna i wiązać się z silnym stresem:

• dowiedz się więcej na temat zaburzenia, specyficznych objawów i technik radzenia sobie z trudnymi emocjami;
• wspieraj proces leczenia terapeutycznego osoby chorej;
• zadbaj o swoje zdrowie i dobre samopoczucie psychiczne;
• nie ignoruj symptomów, gróźb i zachowań autodestrukcyjnych.

Słowniczek pojęć

Specyficzne zaburzenia osobowości

To głębokie zaburzenia osobowości oraz odpowiedź na bodźce (zachowania), nie będące następstwem choroby, urazu, uszkodzenia mózgu lub innego zaburzenia psychicznego. Obejmują kilka wymiarów osobowości, prawie zawsze skojarzonych z odczuwaniem znacznej przykrości osobistej i zerwaniem więzi społecznych. Zaburzenia te pojawiają się już w okresie dzieciństwa lub pokwitania i utrzymują się w wieku dojrzałym.

Zaburzenie tożsamości

Osoby ze zdiagnozowanym zaburzeniem z pogranicza doświadczają zaburzeń własnej tożsamości, przejawiających się w uczuciu wewnętrznej pustki, stanów dysocjacji, zagubienia, nieprzewidywalności, zmienności, braku poczucia „ja”. Osoby te czują się bezwartościowe, nie wiedzą kim są. Jedną z przyczyn takiego stanu może być nieumiejętność tworzenia więzi z innymi ludźmi. 

Psychotyczne dekompensacje

Objawy psychotyczne w postaci urojeń lub omamów, pojawiające się u osób z osobowością borderline, mogą trwać krótko – do kilku minut a maksymalnie do kilku dni. Psychotyczne dekompensacje pojawiają się w odpowiedzi na sytuacje kryzysowe.

Lęk przed opuszczeniem

Osoby z zaburzeniem z pogranicza panicznie boją się osamotnienia, odrzucenia, opuszczenia a jednocześnie odczuwają obawy przed bliskością drugiego człowieka:

Balansują pomiędzy wchodzeniem w relacje a ich opuszczeniem. Dewaluacja i idealizacja to stałe cechy relacji interpersonalnych [osoby z zaburzeniem] Zrobią niemal wszystko, aby uniknąć rzeczywistego lub wyimaginowano opuszczenia. [4]

• [1] https://www.mdpi.com/1648-9144/55/6/223/html
• [2] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31142033/ 
• [3] https://www.mdpi.com/1648-9144/55/6/223/html 
• [4] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=629

Źródła:

• https://med.kalamazoo.pl/icd10/F60/specyficzne_zaburzenia_osobowosci
• https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/015/999/original/21-25.pdf?1472559388
• https://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/track/pdf/10.1186/s12888-018-1908-3.pdf
• https://med.kalamazoo.pl/icd10/F60.3/osobowosc_chwiejna_emocjonalnie
• http://psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_1_2020/7Krawczyk_PsychiatrPol2020v54i1.pdf
• https://www.nimh.nih.gov/health/topics/borderline-personality-disorder
• https://www.mdpi.com/1648-9144/55/6/223/html
• Agnieszka Popiel Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Zaburzenie osobowości z pogranicza — wyzwanie terapeutyczne; tom 8, nr 2, 64–78; 2011 Via Medica Psychiatria ISSN 1732–9841