PORTAL PACJENTA
Problem stresu dotyczy każdego z nas - nie istnieją ludzie, którzy go nie doświadczają. Jednak nie każdy wie, jak sobie z nim radzić. Tym ważniejsze jest wyjaśnienie podstawowych zagadnień z nim związanych. Czym jest stres, jakie są przyczyny i rodzaje stresorów oraz jak radzić sobie ze stresem? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych ekspertów.
| KUP WIZYTĘ |
Spis treści:
- Czym jest stres?
- Rodzaje i fazy stresu
- Stres – mechanizm działania
- Negatywne skutki stresu
- Przyczyny stresu
- Jak zwiększyć odporność na stres?
- Przeciwdziałanie skutkom stresu
- Jak radzić sobie ze stresem? - sposoby na stres
Czym jest stres?
Pobudzenie emocjonalne związane ze stresem to dla ciała sygnał „walcz albo uciekaj”, który gwarantował naszym przodkom przetrwanie. Stres ma więc właściwości przystosowawcze i jest bezpośrednią reakcją na zagrożenie: wyostrza czujność, mobilizuje organizm do działania.
Jednak w dzisiejszych czasach pojęcie stres interpretuje się wielowątkowo w kontekście życia społecznego. Proces globalizacji zapewnił społeczeństwom wiele korzyści, wprowadzając jednocześnie serię szybko zachodzących po sobie zmian, a warunki adaptacyjne wymuszają dostosowywanie się do nich.
Kiedyś stres aktywował, a nawet zmuszał do podjęcia działania (np. ucieczka przed drapieżnikiem lub pogoń za wrogiem). Obecnie, chroniczny stres i niemożność jego rozładowania lub zneutralizowania sprawia, że organizm nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować.
Stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie. [1]
Słowo stres przeniknęło do języka potocznego i używany jest w niejednoznacznych sytuacjach. W większości przypadków jest słusznie kojarzony z sytuacjami negatywnymi, trudnymi, a nawet traumatycznymi. Coraz liczniej funkcjonuje jako kluczowe kryterium oceny pracownika, związanej z efektywnością i predyspozycjami do wykonywania obowiązków zawodowych (związanych np. z presją czasu lub pracą w warunkach niebezpiecznych).
Stres jest zjawiskiem nieuchronnym i właściwie nie da się go wyeliminować z życia codziennego. Psychiczne napięcie ma jednak „drugą twarz”, którą warto zaakceptować i konstruktywnie wykorzystywać. Bezsprzecznie, wiele osób radzi sobie z sytuacjami stresującymi, a słowo stres klasyfikują jako czynnik mobilizujący, budujący i pozytywny.
Z kolei istnieje (coraz liczniejsza) grupa ludzi, która tę samą sytuację oceni negatywnie, a samo zdarzenie stanie się źródłem zdenerwowania, frustracji i lęku. Przyczyn skrajnie odmiennych reakcji osobniczych może być wiele. Każdy z nas bowiem ma inne cechy charakteru i bagaż osobistych doświadczeń.
Na podstawie badań i koncepcji stresu według Thomasa Holmes’a i Richarda Rahe’a (Skala Oceny Społecznego Reagowania — SRRS), udowodniono statystyczny związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy stresującymi wydarzeniami życiowymi (tzw. stresorami) a ryzykiem wystąpienia choroby.
W polskiej adaptacji „Recent Life Changes Questionnaire” (RLCQ) – Kwestionariusza Zmian Życiowych (KZŻ) zaobserwowano, że niezależnie od zmiennych demograficznych poddanych analizie (w tym w grupach jednorodnych podzielonych ze względu na wiek, płeć i wykształcenie), istnieje wysoka zbieżność w określeniu najbardziej traumatyzujących wydarzeń życiowych oraz innych zmiennych, będących źródłem stresu.
Radzimy sobie lepiej lub gorzej pod względem specyficznych uwarunkowań cywilizacyjnych i kulturowych. Jednak istotą teorii jest zauważalna korelacja pomiędzy zdrowiem a stresorami, których przyczyną mogą być zarówno poważne zmiany w życiu, jak i drobne, niepozorne kłopoty życia codziennego.
Rodzaje i fazy stresu
Gdziekolwiek jesteś i cokolwiek robisz, stres – jako zjawisko, emocja, napięcie – istnieje i jest wpisany w naszą codzienność. Rozwijanie nowych umiejętności minimalizuje negatywne skutki stresu. Poznawaj siebie, ćwicz samoświadomość, a ponadto zadbaj o techniki relaksacji lub znajdź takie rozwiązania, dzięki którym nie odczujesz przykrych konsekwencji zestresowania.
Stres jest zjawiskiem biologicznym – naturalną odpowiedzią organizmu na pojawienie się określonego stresora. Zatem można powiedzieć, że istnieją dwa rodzaje stresu: dobry i zły.
Stres to reakcja organizmu w postaci mobilizacji energii do pokonywania różnorodnych przeszkód, barier, wymagań, bez względu na to, czy towarzyszą jej przyjemne, czy przykre odczucia. Jest to reakcja niespecyficzna, tzn. jej rodzaj nie zależy od rodzaju czynnika, jaki ją wywołuje. [2]
Rodzaje stresu – kryterium jakościowe
Eustres
Tak zwany „dobry stres” mobilizuje, dodaje siły, energii, determinacji do wykonania działania i wykrzesania z siebie energii. Dzięki bodźcom z zewnątrz jesteśmy w stanie reagować instynktownie na określone wydarzenie. Eustres motywuje, skutecznie wspomaga procesy myślowe, przyspiesza podejmowanie działania.
Stresory motywujące człowieka do wysiłku i osiągnięć życiowych – dobry stres (good stres) lub eustres (eustress). [3]
Dystres
Epizodycznie występujący stres nie ma nic wspólnego z degradującym, wycieńczającym „złym stresem”, który sieje spustoszenie w organizmie. Przewlekle napięcie nerwowe skutecznie dezorganizuje życie. Zaburzeniu ulegają funkcje fizyczne i psychiczne. Dystres działa długofalowo, dlatego osoba zestresowana łatwo ulega kolejnym psychicznym kontuzjom, gorzej radzi sobie z problemami dnia codziennego, częściej choruje.
Stresory niosące cierpienie i dezintegrację psychiczną charakteryzowane są pojęciem zły stres (bad stress) i dystres (distress) [4]
Czynniki środowiskowe, osobiste doświadczenia, zdrowie fizyczne, wsparcie najbliższych, sytuacja finansowa i wiele innych czynników wpływa na sposób odczuwania trudnych emocji i stresu. Równowaga psychiczna może zostać zachwiana w najmniej spodziewanym momencie.
Każdy z nas boryka się z problemami dnia codziennego, zmaga z trudnościami i mierzy z ambiwalentnymi uczuciami, jednak nie każda osoba zmaga się z brakiem umiejętności, jaką jest radzenie sobie ze stresem.
Poszczególne fazy rozwoju psychospołecznego (okresy cyklu życiowego), wiążą się z obecnością kryzysów psychologicznych. Człowiek na każdym etapie swojego życia próbuje sprostać tym wyzwaniom. Młodzieńczość wiąże się z poszukiwaniem tożsamości i rozproszeniem, wczesna dorosłość z intymnością i izolacją, średnia dorosłość z produktywnością i stagnacją, a starość z integracją i utratą nadziei.
Stres biologiczny – koncepcja Hans Selye
Czyli rodzaj stresu uwarunkowanego reakcją adaptacyjną – pobudzeniem układu hormonalnego i wegetatywnego.
Faza reakcji alarmowej:
- następuje pobudzenie całego organizmu.
Faza adaptacji:
- zmniejszeniu ulegają reakcje hormonalne,
- uruchamiają się mechanizmy przystosowawcze,
- podatność na stres zależy od indywidualnych predyspozycji,
- u części osób pojawią się pierwsze symptomy wyczerpania, u innych – mobilizacja organizmu do dalszego działania.
Faza wyczerpania:
- organizm nie potrafi dłużej przystosowywać się do nieustannego stresu,
- rozregulowaniu ulegają funkcje obronne i fizjologiczne organizmu,
- organizm narażony na utratę zdrowia i życia (choroba, śmierć).
Stres psychologiczny
Przykra reakcja emocjonalna, zabarwiona lękowo – to uogólniona reakcja organizmu definiowana jako stres psychologiczny.
Faza mobilizacji:
- charakteryzuje się sprawnym przebiegiem procesów spostrzegania i myślenia,
- pełna mobilizacja i szybsza reakcja na bodźce.
Faza rozstrojenia:
- chroniczny stres destabilizuje funkcje poznawcze,
- pojawiają się trudności z koncentracją.
Faza destrukcji:
- brak poczucia sprawczości,
- poddanie się,
- ucieczka,
- agresja.
Stres organizacyjny
Definicja obejmuje tzw. klasyczny stres, towarzyszący codziennej pracy, obejmujący kulturę i klimat organizacyjny. Pracownik narażony jest na:
- czynniki wynikające bezpośrednio z wykonywanej pracy (obowiązki związane ze stanowiskiem),
- stresory związane z rolą, którą pełni w firmie,
- atmosferę wzajemnych stosunków panujących w grupie współpracowników (niechęć, wrogość, nieprzychylność),
- czynniki wynikające ze struktury wewnątrzorganizacyjnej.
Mechanizm działania stresu
Schemat reakcji na stres zależy od czasu trwania i poziomu aktywacji (siła stresu, rodzaj stresu, ilość negatywnych bodźców).
Stres jako naturalna reakcja organizmu to w wielkim skrócie proces: mobilizacji, działania i odprężenia (dobry stres, zdrowa reakcja na stres, rozładowanie).
Biologiczny mechanizm stresu to złożony proces, który obejmuje reakcje tj.:
- wydzielanie noradrenaliny w mózgu,
- wydzielanie adrenaliny z rdzenia nadnerczy do krwi,
- aktywacja procesów pamięci,
- wydzielanie kortyzolu z rdzenia nadnerczy do krwi (wzrost hormonu sterydowego),
- przyspieszenie akcji serca,
- wzrost ciśnienia tętniczego krwi,
- przyspieszenie oddechu,
- wzrost stężenia glukozy we krwi,
- zwiększenie przepływu krwi przez mięśnie oraz mózg.
Istnieją dwa biologiczne mechanizmy, które są odpowiedzią na stres:
- pierwszy: współczulny układ autonomiczny,
- drugi: system hormonalny podwzgórze – przysadka – nadnercza (działający po pewnym czasie).
Negatywne skutki stresu
Styl życia ma istotny wpływ na nasze zdrowie i samopoczucie. Aktywność fizyczna to nie tylko dbanie o wygląd zewnętrzny – to skuteczna profilaktyka. Zdrowa dieta to nie chwilowa moda, ale czynnik sprzyjający utrzymaniu prawidłowej masy ciała. Ochrona przed zgubnymi konsekwencjami złych nawyków (picie alkoholu, palenie papierosów) to szansa na lepsze i dłuższe życie w zdrowiu.
Dokładnie tak samo jest z brakiem równowagi psychofizycznej. Należy dbać o dobrą kondycję psychiczną, która atakowana stresorami przyczynia się do wielu negatywnych skutków.
Somatyczne skutki stresu:
- chroniczne bóle głowy, migrena,
- bóle brzucha,
- bóle mięśni,
- szczękościsk,
- podwyższony poziom ciśnienia rozkurczowego,
- podwyższony poziom cholesterolu całkowitego we krwi,
- rozwój choroby wieńcowej (niedokrwiennej choroby serca),
- dysfunkcja układu mięśniowo-szkieletowego (w tym bóle i wady postawy),
- zaburzenia hormonalne (zaburzenia miesiączkowania i płodności),
- rozwój choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy,
- zaburzenie prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego (w tym procesu trawienia), choroba Leśniewskiego-Crohna, zespól jelita drażliwego,
- obniżenie odporności organizmu (choroby),
- neurodermatoza (zajady, plamy, wypryski na skórze, egzemy),
- inne choroby psychosomatyczne.
Psychologiczne skutki stresu:
- podwyższenie ryzyka wystąpienia depresji (w tym ryzyko samobójstwa, myśli samobójczych, prób samobójczych),
- lęki,
- nerwica,
- fobie,
- uczucie niepokoju (nawet po ustaniu napiętej sytuacji),
- brak apetytu, chudnięcie,
- zaburzenia odżywiania, nadmierny apetyt, tycie („zajadanie” stresu),
- nadmierna masa ciała prowadząca do nadwagi i otyłości (choroby dietozależne),
- bezsenność,
- uczucie ciągłego zmęczenia,
- objawy emocjonalne: płacz, złość, zamartwianie się, zapominanie, utrata poczucia humoru, zaburzenie koncentracji, zaburzona zdolność do podejmowania decyzji,
- ogólne, gorsze funkcjonowanie.
Behawioralne skutki stresu:
- objawy tj.: palenie papierosów, picie alkoholu,
- nadmierny krytycyzm,
- nieprzystosowanie się do wymagań organizacyjnych,
- brak zdrowej równowagi pomiędzy życiem zawodowym i rodzinnym,
- absencja,
- niezadowolenie z pracy,
- utrata sensu pracy,
- rezygnacja z pracy lub jej zmiana,
- wyczerpanie emocjonalne,
- depersonalizacja,
- obniżone poczucie własnej wartości,
- obniżone poczucie osiągnięć osobistych.
Wpływ stresu na organizm – kontekst czasowy
Co się dzieje z naszym organizmem, gdy się stresujemy? Wszystko zależy od tego, z jakim stresem mamy do czynienia. Wpływ na ciało, umysł i oddech podczas napięcia krótkotrwałego, znacząco różni się od permanentnego stresu.
Krótkotrwały stres
Podczas krótkotrwałego stresu obserwuje się:
- wzrost tętna,
- wzrost ciśnienia krwi,
- rozszerzenie źrenic,
- wzrost poziomu glukozy we krwi,
- tachykardię – przyspieszona akcja serca,
- przyspieszony oddech,
- spowolnienie metabolizmu (obniżona aktywność przewodu pokarmowego),
- wzrost glikokortykoidów,
- suchość w ustach,
- napięcie mięśni,
- pocenie.
Ten rodzaj stresu wiąże się z odczuwaniem lęku i zwiększonym napięciem. Osoba zestresowana ma obniżony popęd seksualny (zmniejszenie libido) oraz apetyt.
Problem z nadmiernym stresem narasta wraz z postępem cywilizacyjnym oraz z podnoszeniem się poziomu życia. [5]
Długotrwały stres
Chroniczny stres prowadzi do daleko idących zmian w organizmie i w zachowaniu. Dysfunkcja układu immunologicznego (obniżona odporność organizmu) przyczynia się do zwiększonej zachorowalności na różne choroby. Długotrwały stres to również przyczyna rozwoju depresji i stresu pourazowego (PTSD).
Silny stres zakłóca działanie hipokampu – niewielkiej struktury w płacie skroniowym mózgu, która odpowiada głównie za pamięć. Duży stres może prowadzić do uszkodzenia tej części narządu, w konsekwencji czego hipokamp się kurczy lub nie rozwija się prawidłowo.
Następstwem ciągłego napięcia psychicznego i negatywnych emocji są również zaburzenia nerwicowe. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) zaburzenia lękowe w postaci fobii kodowane w rozdziale „Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i występujące pod postacią somatyczną” to m.in. agorafobia, klaustrofobia czy zespól lęku społecznego.
Przyczyny stresu
Nowoczesna psychologia skłania się jednak do relacyjnego ujmowania stresu jako zachwiania równowagi pomiędzy zasobami lub możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia. [6]
Czynnikami wywołującymi stres – stresorami – mogą być drobne kłopoty, codzienne rozterki lub poważne zmiany w życiu. Stres sprawia, że:
- odczuwamy silne napięcie psychologiczne i fizyczne,
- czujemy się niekomfortowo,
- zaczynamy się denerwować,
- czujemy się bezsilni.
Stresory mogą być:
- silne: wydarzenia traumatyczne o rozmiarach katastrof, obejmujące całe grupy ludzi (wojny, klęski żywiołowe), poważne zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób,
- słabe: drobne, codzienne utrapienia.
Skala Oceny Społecznego Reagowania (SRRS) znana jako Skala Stresu Holmes’a i Rahe’a, została stworzona po to, aby pomóc zmierzyć się z obciążeniami, które w sobie nosimy. Na podstawie wyników badania, określa się zależność pomiędzy stresorami a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę.
Skala określa wydarzenia, będące źródłem odczuwanego stresu, a przypisane im wartości uszeregowane malejąco – od najbardziej do mniej stresującego wydarzenia.
Rodzaje stresorów (kwestionariusz Holmesa i Rahe’a) m.in.:
- śmierć współmałżonka,
- rozwód,
- separacja lub rozstanie,
- pobyt w więzieniu,
- śmierć bliskiego członka rodziny,
- ciężka choroba lub wypadek z uszkodzeniem ciała,
- ślub,
- zwolnienie z pracy/bezrobocie,
- pojednanie z małżonkiem,
- przejście na emeryturę,
- problemy seksualne,
- zmiana stanowiska pracy,
- konflikty w rodzinie,
- zmiany standardu, poziomu życia,
- zmiany osobistych nawyków i przyzwyczajeń,
- zmiana miejsca mieszkania,
- zmiana szkoły,
- znacząca zmiana w spędzaniu wolnego czasu.
| KUP WIZYTĘ |
Jak zwiększyć odporność na stres?
sposób poradzenia sobie ze stresem będzie w głównej mierze decydować o kosztach, jakie jednostka poniesie w konfrontacji stresowej [7]
Pod wpływem stresu zdarza się, że zaczynamy zachowywać się chaotycznie lub nieracjonalnie. Od predyspozycji, charakteru czy tzw. odporności na stres zależy, jaką przyjmiemy postawę w sytuacji podwyższonego napięcia. Jedni zachowują się lękliwie, inni agresywni, a jeszcze inni odstresowują się zapalając papierosa. Stres wyzwala potrzebę, której wykonanie podświadomie minimalizuje dyskomfort.
Należy dążyć do zwiększenia swojej odporności na stres, zwłaszcza jeśli mamy z nim szczególny problem. Stres rodzi stres, dlatego warto minimalizować jego skutki.
Przeciwdziałanie skutkom stresu
Rada nr 1 - Ocena sytuacji
Odpowiednia, chłodna ocena sytuacji pomaga skutecznie zminimalizować skutki „galopującego” problemu. Nie roztrząsaj już mocno napiętej sytuacji. Skup się na tym, co ważne. Nie przewiduj – bądź tu i teraz. Zastanów się na spokojnie, co możesz zrobić, aby zredukować stres lub naprawić zaistniałą sytuację.
Odpowiedz sobie na pytanie, czy w ogóle masz wpływ na to, co wyzwoliło stres? Jeżeli zdarzenie jest poza Twoim zasięgiem, możesz skonsultować się z zaufanymi osobami lub poprosić kogoś o spotkanie i zwykłą rozmowę. Warto czasami „wyrzucić” z siebie ciężar nagromadzonego stresu.
Rada nr 2 - Świadomość skutków
Efektem stresującej sytuacji może być zakwalifikowanie jej do grupy wyzwań, a nie stresorów. Uczymy się przez całe życie i każdy ma prawo popełnić błąd. Warto pracować nad sobą, uświadamiać sobie zagrożenia i nazywać wprost to, co wyzwala w nas negatywne emocje.
Wiele organizacji międzynarodowych podjęło się tematyki zagrożeń psychospołecznych w tym stresu związanego z pracą. Podjęto działania, które mają przyczynić się do wzrostu świadomości społeczeństw w zakresie negatywnych skutków przewlekłego stresu i złego samopoczucia.
Rada nr 3 - Specjalistyczna konsultacja
Istnieje wiele powodów, dla których Pacjenci odwiedzają psychologów i psychiatrów. Nadmierny stres jest szkodliwy, a negatywne skutki – długotrwałe. Warto zdecydować się na specjalistyczną konsultację z psychologiem lub psychiatrą. Zdrowy styl życia to nie tylko brak chorób, ale dobre samopoczucie psychofizyczne, któremu zagraża nadmierny stres.
Psycholog – obszary działania:
- życie zawodowe,
- nadmierny stres,
- podjęcie ważnej decyzji,
- przeżywanie żałoby, straty lub choroby,
- rozwód lub rozpad związku,
- konflikty w relacjach międzyludzkich,
- kryzys w życiu prywatnym.
Oprócz wsparcia psychologicznego oraz wskazania możliwych kierunków dalszych działań psycholog zdiagnozuje także ewentualne zaburzenia rozwojowe, osobowościowe, czy poznawcze.
Do zadań psychologów należą:
- diagnoza psychologiczna,
- opiniowanie,
- orzecznictwo,
- udzielanie pomocy psychologicznej.
Rada nr 4 - Terapia
By skutecznie przeciwdziałać skutkom stresu, warto rozważyć podjęcie terapii psychologicznej lub leczenia psychiatrycznego.
Kiedy należy udać się na konsultację z psychiatrą?
- skierowanie od lekarza pierwszego kontaktu, psychologa lub psychoterapeuty,
- myśli samobójcze,
- długotrwale obniżone samopoczucie,
- chroniczne odczuwanie przygnębienia, smutku, lęku,
- zmiana w sposobie odżywiania, aktywności seksualnej, bezsenność,
- natarczywe myśli, nawyki, zachowania,
- gwałtowne zmiany w życiu, z którymi nie można sobie poradzić,
- stałe uczucie niepokoju, bezradności, poczucie osamotnienia, nadwrażliwość, nerwowość,
- wycofywanie się z życia społecznego, rodzinnego (izolowanie się),
- nieuzasadnione chorobą somatyczną bóle głowy, drżenie rąk, nadpotliwość.
Jak radzić sobie ze stresem? - sposoby na stres
Ważną informacją jest fakt, że można radzić sobie ze stresem, łagodzić jego skutki, zmniejszać uczucie dyskomfortu. Jak to zrobić?
radzenie sobie ze stresem to stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby [8]
Zacznijmy rozpoznawać stresory – nie tylko te duże, ale również małe, związane z codziennością. Zidentyfikowany stres to łatwiejszy do pokonania wróg, którego należy „rozbroić”. Wypracowujmy sposoby, które wyzwalają negatywne emocje i ułatwiają radzenie sobie z trudnymi sytuacjami.
Rodzaje sposobów radzenia sobie ze stresem:
- prozdrowotne: np. przestrzeganie zasad zdrowej diety, aktywność fizyczna (sport),
- reaktywne: rekompensowanie sobie doznanej krzywdy lub straty np. kupienie sobie ładnej rzeczy, domowe SPA,
- prewencyjne: gromadzenie zasobów redukujących skutki przyszłych, podobnych wydarzeń stresogennych np. akceptacja własnego wyglądu, bycie samodzielnym, wsparcie bliskich osób, posiadanie pupila (pies, kot, rybki).
Funkcje radzenia sobie ze stresem:
- instrumentalne: opanowanie stresu, zmniejszenie i/lub usunięcie jego zgubnych właściwości,
- regulacyjne: kontrolowanie reakcji emocjonalnej związanej ze stresem.
Techniki radzenia sobie ze stresem:
- regularna aktywność fizyczna (aktywnie spędzanie czasu wolnego),
- praktykowanie technik relaksacji (medytacja, mindfulness, ćwiczenia oddechowe, joga),
- rozwijaj zainteresowania, znajdź hobby,
- otaczaj się pozytywnymi, przychylnymi Tobie osobami,
- skonsultuj się ze specjalistą, coachem, terapeutą, internistą, psychologiem, psychiatrą,
- utrzymuj kontakt z osobami bliskimi,
- zadbaj o ilość i jakość swojego snu,
- zadbaj o zrównoważoną dietę, urozmaicaj posiłki, pij wodę, napary z ziół,
- praktykuj odpoczynek, zadbaj o swoje potrzeby np. masaż, chwila relaksu z książką, spacer, ulubiony – pozytywny serial lub film, słuchaj muzyki, tańcz, gotuj, oderwij się od komputera i innych urządzeń, ograniczaj życie w sieci – dbaj o kontakt z przyrodą.
| KUP WIZYTĘ |
Weryfikacja merytoryczna: Mgr Paulina Mikołajczyk
- [1] [6] [7] Agnieszka Grygorczuk Pojęcie stresu w medycynie i psychologii
- [2] Aleksander Teisseyre Nowe spojrzenie na stres
- [3] [4] Grażyna Dugiel, Bogusława Tustanowska, Katarzyna Kęcka, Maria Jasińska Przegląd teorii stresu
- [8] Magdalena Kachlicka, Joanna Pańczyszyn, Ludwik Rura Style tożsamości a style radzenia sobie ze stresem
Źródła:
- Personal Development Track Introduction to Stress Management
- Ewa Sygit-Kowalkowska Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne
człowieka – perspektywa psychologiczna - Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński Osobowość. Stres a zdrowie
- Adam Sobolewski, Jan Strelau, Bogdan Zawadzki Kwestionariusz Zmian Życiowych (KZŻ): Polska adaptacja kwestionariusza;
- Iwona Sikorska Refleksje nad ludzkim rozwojem. Terapia uzależnienia i współuzależnienia 2003.
