Tokofobia - przyczyny i objawy panicznego lęku przed ciążą i porodem

Okres ciąży i porodu to dla kobiety czas szczególny, a przygotowanie do macierzyństwa może wywoływać uczucie niepokoju i strachu – całkowicie normalną i naturalną reakcję. Jednak u części kobiet, ten specyficzny stan fizjologiczny lub sama myśl o zajściu w ciążę może wywoływać ekstremalny, paniczny lęk zwany tokofobią.

Na czym polega tokofobia, jakie są jej objawy i w jaki sposób leczyć strach przed porodem i ciążą? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych ekspertów i umów wizytę w Centrum Zdrowia Psychicznego MindHealth. Zapraszamy na konsultacje!

Spis treści:

• Czym jest tokofobia?
• Rodzaje tokofobii
• Przyczyny panicznego lęku przed porodem
• Tokofobia - objawy
• Na czym polega terapia strachu przed ciążą i porodem?

Czym jest tokofobia?

Słowo tokofobia wywodzi się z języka greckiego i tłumaczone jest w bezpośrednim przełożeniu jako strach przed porodem (gr. phóbos - strach, tokos - poród). Tokofobia (ang. Fear of Childbirth, FOC) kategoryzowana jest do jednej z wielu rodzajów fobii, czyli grupy zaburzeń cechujących się odczuwaniem silnego lęku wywołanego bodźcem (określoną, specyficzną sytuacją), która w tym przypadku definiowana jest jako paniczny strach i lęk przed ciążą i naturalnym porodem.

Tokofobia, jako lęk przed określonym stanem (zajściem w ciążę, bycia w ciąży, porodem) zaliczana jest do specyficznych, tzw. izolowanych fobii, które u innych osób mogą zostać wywołane panicznym lękiem np. przed bliskością czy widokiem krwi. 

Większość kobiet oczekujących dziecka odczuwa lub może odczuwać – obok radości – mnóstwo innych emocji. Towarzyszące uczucie niepokoju, obawy dotyczące ciąży i porodu są całkowicie naturalną reakcją, zwłaszcza, że ciąża to czas wielkich zmian pod względem adaptacyjnym: anatomicznym, fizjologicznym i emocjonalnym.

Lęk i strach pełnią w życiu człowieka kilka „zdrowych” funkcji – są m.in. instynktowną informacją zwrotną w odpowiedzi na zagrożenie. Jednak różnica pomiędzy zwykłym strachem a fobicznym lękiem polega na intensywności psychicznych doznań i współwystępowaniu innych objawów (psychosomatycznych) związanych np. z nadmiernym pobudzeniem układu wegetatywnego (wzrost ciśnienia krwi, przyspieszony oddech i akcja serca).

Tokofobia jest zjawiskiem o podłożu nerwicowym, którego charakterystycznym objawem jest uporczywy, uogólniony lęk przed zajściem w ciążę, okresem ciąży i porodem. Paniczny lęk towarzyszący kobietom z tokofobią może zostać wywołany samą myślą o możliwości zajścia w ciążę, a u kobiet ciężarnych motywować decyzję o poddaniu się cesarskiemu cięciu.

Głównym objawem tokofobii jest strach przed porodem, który może rozwinąć się na skutek traumatycznych przeżyć. Zaburzenie lękowe występuje u kobiet, które w przeszłości rodziły, a wydarzenia z sali porodowej odcisnęły piętno na psychice ciężarnej (ból i dyskomfort podczas porodu, komplikacje podczas akcji porodowej, urodzenie chorego lub martwego dziecka).

Wśród Pacjentek mających traumatyczne wspomnienia z poprzednich ciąż, strach przed kolejną ciążą i porodem (zwłaszcza po komplikacji porodu naturalnego) sprzyja utrzymaniu się przeświadczenia, że przed fizycznym bólem i ryzykiem utraty zdrowia (a nawet życia) może uchronić wystawione przez lekarza prowadzącego ciążę zaświadczenie do wykonania cesarskiego cięcia.

Tokofobia dotyka również kobiety, u których w przeszłości wystąpiły lub nie zostały zdiagnozowane (poprawnie) symptomy zaburzeń natury depresyjnej – zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania związanych z połogiem, które zaczynają się w ciągu pierwszych sześciu tygodni od porodu (tzw. depresja poporodowa).

Rodzaje tokofobii

Strach związany z ciążą i porodem jest wyzwalaczem ataków paniki. Tokofobia objawia się odczuwaniem nieprzyjemnego, irracjonalnego, nieustannego i zagrażającego stanu lękowego u kobiet w różnym wieku.

Między normalnym, pozostającym pod kontrolą przeżywaniem lęku, a fobicznym strachem istnieje znaczna różnica w interpretacji bodźca i skali zagrożenia, a w konsekwencji neurobiologiczna reakcja organizmu jest zupełnie nieadekwatna u kobiet borykających się z zaburzeniem lękowym – w tym przypadku lękiem przed ciążą i porodem.

Tokofobia jest jedną z odmian fobii, która wywołuje u kobiety uczucie przerażenia, intensywny strach i dyskomfort psychiczny. Ze skutkami tego zaburzenia lękowego mierzą się kobiety bezdzietne (które jeszcze nigdy nie rodziły), kobiety planujące ciążę, kobiety w ciąży oraz mamy posiadające już potomstwo. Uwzględniając charakter zaburzenia wyróżnia się tokofobię: pierwotną, wtórną oraz w następstwie depresji.

Tokofobia pierwotna

Tokofobia pierwotna, jako zaburzenie o podłożu nerwicowym, może pojawić się u kobiet w okresie dojrzewania (adolescencji). Paniczny lęk wywołuje myśl o zajściu w ciążę i porodzie, dlatego tokofobia pierwotna występuje u kobiet, które nie były w ciąży i nie mają doświadczenia związanego z tym naturalnym stanem fizjologicznym.

Obawa przed tym, co dzieje się w ciąży i w czasie porodu, co może wydarzyć się z dzieckiem, lub niebezpieczeństwo własne związane z urodzeniem dziecka, wyzwala u kobiety paraliżujący strach, lęk i obsesyjne przekonania np. o śmierci, chorobie i utracie szeroko rozumianej kontroli.

Pierwotny lęk przed ciążą, porodem i okresem połogu, może być uwarunkowany genetycznie i wynikać z predyspozycji rodzinnych, związanych z występowaniem zaburzeń o podłożu nerwicowym u osób spokrewnionych.

Lęk antycypacyjny charakterystyczny dla tokofobii sprawia, że udoskonala się mechanizm unikania – rozumiany nie tylko jako nadmierna dbałość o antykoncepcję czy powstrzymywanie się od kontaktów seksualnych, ale również jako bariera psychologiczna.

Kobiety, u których diagnozuje się pierwotną tokofobię, obsesyjnie koncentrują się na tematyce związanej z ciążą i macierzyństwem, żyjąc w ciągłym strachu i obawie przed zapłodnieniem. Ten nadmierny strach może towarzyszyć również kobietom, które pragną w przyszłości zostać matkami, ale obawy są zbyt silne, aby podjąć świadomą decyzję o założeniu rodziny.

W tym miejscu warto podkreślić, że nie bez powodu, jedną z przyczyn niepłodności jest lęk przed zajściem w ciążę i porodem. Stan psychiczny i płodność są ze sobą ściśle związane, a stres (np. podszyty strachem) odczuwany zarówno przez kobietę (przyszłą mamę), jak i mężczyznę (przyszłego tatę), może negatywnie oddziaływać na ogólne samopoczucie – w tym staranie o dziecko.

Tokofobia wtórna

Wtórną postać tokofobii rozpoznaje się u kobiet posiadających trudne doświadczenie związane z ciążą, porodem i połogiem – okresem zarówno przed, jak i po ciąży. Zaburzenie lękowe w postaci tokofobii może być symptomem przebytej depresji lub poporodowej reakcji depresyjnej.

Objawiający się, silny strach przed kolejną ciążą czy porodem, może pojawić się u kobiet po pierwszej lub każdej kolejnej ciąży, kobiet, które w przeszłości poroniły lub po porodzie utraciły dziecko. Tokofobia we wtórej postaci może wynikać z traumatycznego przebiegu porodu, niedostatecznego wsparcia psychologicznego i opieki medycznej w trakcie ciąży.

Tokofobia – statystyki

Z danych statystycznych wynika, że w ostatnich latach odnotowuje się znaczny wzrost pozapołożniczych wskazań do zabiegu cięcia cesarskiego. Jednym z powodów jest właśnie rosnąca liczba Pacjentek ze zdiagnozowaną tokofobią – w latach 2014-2018 było to ponad 26% kobiet rodzących, wśród których znajdowało się aż 75% pierworódek z tym wskazaniem.

Tokofobia to skrajny lęk przed ciążą i porodem, który może dotykać około 6-10 % kobiet. Niepewność, strach i niepokój towarzyszący kobiecie w okresie przed porodem jest jak najbardziej zrozumiały, a stan ten w szczególności dotyczy pierworódek i kobiet mających za sobą trudne doświadczenia związane okresem okołoporodowym. Głęboki, paraliżujący lęk będący przyczyną fobii powinien zostać skonsultowany ze specjalistą – lekarzem ginekologiem, psychologiem, psychiatrą lub psychoterapeutą.

Społecznie, strach przed zajściem w ciążę i porodem jest jedną z wielu przyczyn odwlekania lub zaniechania założenia rodziny. Nadmierny stres towarzyszący kobiecie jest również przyczyną problemów z zajściem w ciążę lub jej utrzymaniem w przypadku poczęcia. Współwystępujący, patologiczny strach może przyczynić się do próby usunięcia płodu (celowego poronienia, aborcji) lub oddania dziecka do adopcji po porodzie. 

Przyczyny panicznego lęku przed porodem

Tokofobia definiowana jest jako zaburzenie wielopłaszczyznowe, którego przyczyn upatruje się od pierwotnego strachu przed nieznanym (pierworódki) i bólem, po lęk przed utratą dziecka, chorobą i śmiercią.

Przyczyny tokofobii mogą wiązać się z brakiem odpowiedniej opieki psychologicznej – w tym ze strony osób bliskich (partnera, rodziny). Predyspozycje genetyczne, rozumiane jako występujące w historii rodziny zaburzenia natury psychicznej, mogą znacząco wpłynąć na stan zdrowia psychicznego i samopoczucie pod względem emocjonalnym.

Dotychczasowy sposób myślenia, radzenia sobie z problemami i trudnościami (charakter, osobowość), a także doświadczenie zaburzeń lękowych w przeszłości, mogą zwiększać ryzyko fobicznego strachu przed ciążą i porodem (objawy powracają lub nasilają się w okresie ciąży).

Jakie są przyczyny tokofobii? Do najczęstszych powodów występowania zaburzenia należą:

• silny strach przed bólem;
• traumatyczne doświadczenia z przeszłości;
• młody wiek;
• inne problemy psychologiczne przed i/lub w czasie ciąży;
• niskie poczucie własnej wartości, niska samoocena;
• nadmierny stres w sferze prywatnej i/lub zawodowej;
• trudności emocjonalne;
• patologie seksualne, doświadczenie przemocy seksualnej, gwałtu;
• nadmierna dbałość o szczupłą sylwetkę – lęk przed przytyciem, zaburzenia odżywiania;
• brak zaufania do personelu medycznego;
• czynniki pozamedyczne, w tym dostęp do informacji: doniesienia medialne, trudne historie pacjentek oddziałów położniczych, zasłyszane historie o bólu i komplikacjach, trend pięknego ciała i strach przed zmianą wyglądu po porodzie;
• osobowość neurotyczna (skłonność do zamartwiania się, przygnębienia, życia w ciągłej obawie przed czymś);
• presja środowiska do porodu siłami natury;
• niski poziom wykształcenia, edukacji;
• niski status socjoekonomiczny;
• brak wsparcia socjalnego.
  
  

Przyczyny tokofobii wtórnej:

• strach przed bólem doświadczonym w przeszłości;
• komplikacje w trakcie wcześniejszego porodu;
• bardzo długi czas trwania poprzedniego porodu;
• obawa o zdrowie własne i dziecka;
• poprzedni poród operacyjny;
• rozczarowanie związane z poprzednim porodem;
• choroba wcześniej urodzonego dziecka;
• komplikacje zdrowotne/choroba ciężarnej;
• utrata dziecka (poronienie, śmierć dziecka po porodzie);
• brak właściwej wiedzy;
• brak odpowiedniego wsparcia ze strony najbliższych;
• brak odpowiedniego wsparcia medycznego;
• brak odpowiedniego wsparcia psychologicznego.

Lęk przed porodem a cięcie cesarskie

Patologiczny strach towarzyszący tokofobii, obawa przed porodem, lęk przed bólem i chęć jego uniknięcia sprawiają, że coraz więcej kobiet decyduje się na cesarskie cięcie zamiast porodu waginalnego (tzw. cięcie cesarskie na żądanie). Decyzja ta argumentowana jest również subiektywnie odczuwanym, wyższym bezpieczeństwem własnym oraz dziecka, oraz niższym ryzykiem komplikacji. Lęk przed porodem to przede wszystkim strach przed bólem.

Planowany poród drogą cesarskiego cięcia zwiększa komfort psychiczny Pacjentki, u której poziom nasilonego lęku uniemożliwia normalne funkcjonowanie w trakcie ciąży (lęk przed zakończeniem ciąży bolesnym porodem naturalnym).

Z medycznego punktu widzenia, zabieg chirurgiczny polega na naruszeniu tkanek (powłok brzusznych oraz macicy) w celu wydobycia dziecka i choć tym samym zmniejsza się dolegliwości bólowe, które są przypisane porodowi siłami natury, cesarskie cięcie tak jak każda ingerencja chirurgiczna obarczona jest pewnym ryzykiem.

Przed zabiegiem ciężarna musi wyrazić zgodę na cięcie cesarskie i możliwe powikłania zastosowanej metody zakończenia ciąży.

Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczącymi zastosowania metody cięcia cesarskiego, wskazaniem do zabiegu są sytuacje, w których m.in.:

• nie dochodzi do dalszego rozwierania szyjki macicy w aktywnej fazie pierwszego okresu porodu (przy rozwarciu co najmniej 6 cm);
• utrzymuje się patologiczny zapis kardiotokograficzny oraz nie widać szansy na szybkie zakończenie porodu drogami natury;
• w drugim okresie porodu nie dochodzi do zstępowania lub rotacji główki płodu przez co najmniej 2 godziny lub w przypadku stosowania znieczulenia zewnątrzoponowego przez co najmniej 3 godziny.

Z danych z 2018 roku wynika, że w Polsce odsetek cięć cesarskich wynosił 43,85%. Cesarskie cięcie wiąże się z 10-krotnie wyższym ryzykiem krwotoku porodowego oraz powikłań zakrzepowo-zatorowych, będących główną przyczyną zgonów kobiet w związku z porodem. Zabieg chirurgicznego zakończenia ciąży powinien być wykonywany w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia matki oraz dziecka.

Specjaliści (lekarz prowadzący, ginekolog, psychiatra, położna) powinni uwzględniać stan Pacjentki w przypadku podejrzenia lub zdiagnozowania trudności natury psychicznej. Paniczny lęk przed ciążą i porodem może przyczynić się do rozwoju depresji, zespołu stresu pourazowego i zaburzeń więzi z nowonarodzonym dzieckiem. Tokofobia jest obarczona zwiększonym ryzykiem przerwania przez Pacjentkę ciąży ze strachu i niechęci przed porodem.

Tokofobia - objawy

Głównym objawem zaburzenia lękowego w postaci tokofobii jest silny strach przed zajściem w ciążę, ciążą i porodem. Wiele Pacjentek z tokofobią cierpi również na depresję.

Jak objawia się tokofobia? Do głównych symptomów zaburzenia należą:

• dolegliwości somatyczne: bóle brzucha, nudności, wymioty, ucisk w klatce piersiowej, napięcie mięśni;
• koszmary senne;
• trudności z koncentracją (w domu, w pracy);
• ciągłe uczucie niepokoju, lęku, rozdrażnienia, podenerwowania;
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne;
• natrętne i niepokojące myśli, ciągłe obawy (np. o zdrowie dziecka w ciąży);
• ataki paniki;
• unikanie stosunków seksualnych;
• stosowanie antykoncepcji – nawet kilku metod naraz (silne skoncentrowanie się na skutkach aktywności seksualnej);
• brak pozytywnych emocji związanych z oczekiwaniem na dziecko;
• ukrywanie ciąży;
• lęk przed chorobą dziecka;
• lęk przed komplikacjami porodu;
• silna obawa przed zmianami związanymi z pojawieniem się dziecka:
  • utratą dotychczasowej aktywności zawodowej i prywatnej;
  • utratą kontroli nad przewidywalnością dalszego życia;
  • utratą pożądanej sylwetki, zwiększeniem masy ciała, utratą atrakcyjności;
  • przeświadczenie o braku predyspozycji do odgrywania roli rodzica;
  • krytyką najbliższego otoczenia, negatywną oceną osób posiadających już dzieci, rodzicami;
• inne; emocjonalne, społeczne i poznawcze objawy związane z zaburzeniem lękowym.

Jedną z konsekwencji panicznego lęku związanego z ciążą, porodem i połogiem (poza częstszym wyborem zabiegowego zakończenia ciąży – w postaci cesarskiego cięcia na żądanie), są myśli o aborcji, aborcja, oddanie dziecka do adopcji i porzucenie dziecka przez matkę. Tokofobia może być wynikiem utracenia bliskiej, emocjonalnej więzi z dzieckiem.

Na czym polega terapia tokofobii?

Terapia silnego lęku przed ciążą i porodem powinna odpowiadać na specyficzne potrzeby Pacjentki zmagającej się z zaburzeniem. Poradnictwo psychologiczne, psychoterapia (terapia w określonym nurcie psychologicznym z wykorzystaniem optymalnych metod i technik) lub leczenie farmakologiczne (prowadzone na równi z terapią) to najlepsze rozwiązanie dla kobiety, która panicznie boi się porodu lub zajścia w ciążę (nawet, jeżeli mocno tego pragnie).

Tokofobia najczęściej ma podłoże nerwicowe, a ze względu na ryzyko pogłębienia się problemu zaburzenia lękowego i zwiększonego ryzyka depresji, ciężarna powinna zostać objęta wszechstronną pomocą – psychologiczną, psychiatryczną, terapeutyczną, ginekologiczną i położniczą. W przypadku tokofobii kobieta powinna pozostawać pod stałą opieką ginekologa, psychologa, psychoterapeuty i lekarza psychiatry.

Psychoterapia w nurcie poznawczo-behawioralnym (CBT) pozwala ciężarnej i kobiecie przygotowującej się do ciąży nauczyć się i udoskonalać lepsze, zdrowsze metody radzenia sobie ze stresem, lękiem i strachem. Metody redukowania stresu, techniki relaksacji czy elementy medytacji pozwalają kobiecie przetrwać trudny czas zwalczania zaburzenia lękowego. 

Rokrocznie zwiększa się odsetek zabiegowego zakończenia ciąży cięciem cesarskim. Istotnym elementem w walce z tokofobią i innymi problemami natury psychicznej jest wprowadzanie elementów edukacji przedporodowej i psychoprofilaktyki, która prowadzona jest m.in. w ramach przygotowania do porodu w szkołach rodzenia.

W znacznym stopniu samopoczucie ciężarnej zależy od środowiska – wsparcia ze strony osób najbliższych, partnera i rodziny. Wsparcie psychologiczne może polegać na podjęciu decyzji o krótkoterminowej terapii CBT lub skorzystaniu z poradnictwa psychologicznego.

Źródła:

• Studniczek, K. Kossakowska, K. Bobrowska, Obawy dotyczące psychologicznych i fizjologicznych aspektów ciąży, porodu i połogu u kobiet nieposiadających dzieci, „Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio” 2020, 43(3), s. 238-259;
• Holka-Pokorska, M. Jarema, A. Stefanowicz, A. Piróg-Balcerzak, A. Wichniak, Elektywne cięcie cesarskie ze wskazań psychiatrycznych – analiza zjawiska, opis dwóch przypadków oraz rekomendacje kliniczne, „Psychiatria Polska” 2016; 50(2), s.357–373;
• Tokofobia ciężarnych – mit czy rzeczywistość? Wybrane aspekty opieki pielęgniarskiej i położniczej w różnych specjalnościach medycyny, J. Onik, M. Rusin, A. Materkowska, A. Gryboś, M. Gryboś (red.) 2019, 7, s. 207-214; 
• Hofberg, I. Brockington, "British Journal of Psychiatry" 2000, 176, 83-85, Tokophobia: An unreasoning dread of childbirth:
• (https://www.cambridge.org/core/journals/the-british-journal-of-psychiatry/article/tokophobia-an-unreasoning-dread-of-childbirth/492B8EB19D16A2BD455E6BE7539564C9 – dostęp 20.08.2022 r.);
• A guide for women and their families, Antenatal anxiety (htmirenatps://www.cope.org.au/wp-content/uploads/2017/11/Antenatal-Anxiety_Consumer-Fact-Sheet.pdf – dostęp 20.08.2022 r.);
• Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące cięcia cesarskiego, „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna” 2018, 3, nr 4, s. 159–174
• Santorek, K. Biłas, A. Tokarska, K. Zarzycka, P. Kasprzak, S. Kwiatkowski, A. Torbe, Cięcie cesarskie. Rosnący odsetek i zmiana trendów we wskazaniach, „Varia Medica” 2019, 3, nr 4, s. 279–288;
• (https://journals.viamedica.pl/varia_medica/article/download/67441/50151&cd=13&hl=pl&ct=clnk&gl=pl – dostęp 20.08.2022 r.;
• Kokoszka, Zaburzenia nerwicowe, Kraków 1998 r.;
• Jacobi, Zrozumieć lęki – pokonać panikę. Poradnik dla kobiet, Warszawa 2006 r.