Wypalenie zawodowe - przyczyny, terapia i symptomy wypalenia zawodowego

Wielu pracowników doświadcza w swojej karierze przemęczenia, spadku energii i znudzenia wykonywanymi codziennie czynnościami. Niestety, pewien odsetek z nich, narażony jest na poważny problem – zaburzenie funkcjonowania zawodowego, definiowane jako syndrom wypalenia zawodowego.

Nie wiesz, jak radzić sobie ze stresem w środowisku pracy? Zauważasz symptomy wypalenia zawodowego? Masz problem w relacjach ze współpracownikami? Umów się na konsultację z doświadczonym psychologiem lub psychoterapeutą w MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego.

Spis treści: 

• Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?
• Wypalenie zawodowe - przyczyny
• Problem wypalenia zawodowego
• Objawy wypalenia zawodowego
• Jak unikać i leczyć wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe – definicja

Pojęcie wypalenia (ang. tł. burnout) wprowadził w latach 70-tych, urodzony w Niemczech, amerykański psychiatra Herbert Freudenberger. Według jego obserwacji, w stosunkowo wąskim gronie osób (zaangażowanych w działalność wolontaryjną), pojawiała się pewna „prawidłowość” dotycząca ogólnego samopoczucia.

Freudenberger zauważył, że u osób mocno angażujących się w czynności charytatywne, po pewnym czasie dochodziło do znaczącego spadku motywacji i pierwotnego entuzjazmu, które wieńczone były obecnością symptomów psychosomatycznych.

Koncepcja wypalenia zawodowego według Christiny Maslach

Uszczegółowiona, poparta badaniami koncepcja wypalenia zawodowego, stworzona została przez amerykańską profesor psychologii Christinę Maslach. Wraz ze współpracownikami, podjęła się ona rozwinięcia pojęcia zawodowego, funkcjonującego w zasadzie jako problem społeczny, prowadząc zakrojone na szeroką skalę badania osób pracujących w zawodach obciążonych czynnikami stresującymi.

Do takich zawodów zaliczono wówczas m.in.:

• pracowników zawodów medycznych – psychiatrów i psychologów klinicznych oraz pielęgniarek oddziałów psychiatrycznych;
• pracowników opieki społecznej;
• pracowników zajmujących się pomocą prawną osobom ubogim;
• pracowników więzień.

Zebrane na podstawie doświadczeń zawodowych dane wykazały, że u osób objętych badaniem, można było rozpoznać charakterystyczne objawy, które w późniejszym czasie przeniknęły do literatury psychologicznej i są aktualne obecnie.

Według obserwacji naukowców, pojęcie „wypalenia się” obejmowało:

• wyczerpanie fizyczne i psychiczne;
• negatywny sposób postrzegania;
• wzrost emocjonalnego napięcia;
• zanik empatii – uczuciowości;
• niewłaściwie zachowania wobec Pacjentów;
• kryzys zawodowych kompetencji.

Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?

Ujednolicając funkcjonującą w wielu źródłach literaturowych definicje hasła „wypalenie zawodowe”, z całą stanowczością można stwierdzić, że jest nim charakterystyczny dla tego stanu zespół psychicznych (emocjonalnych) i społecznych cech, powstałych wskutek długotrwałego stresu w miejscu pracy, wyczerpania psychicznego i fizycznego, związanego z wykonywaną pracą zawodową.

Osoby doświadczające emocjonalnego wycieńczenia, tracą motywację, siły, zapał oraz chęci do wykonywania dotychczasowych obowiązków. Wypalenie zawodowe może dotknąć każdego - zwłaszcza osób, które w wyjściowym stadium charakteryzowały się wysokim poziomem motywacji, zaangażowania i energii – a nawet talentem w określonej dziedzinie.

W wyjaśnianiu zjawiska wypalenia zawodowego podkreśla się znaczenie wyuczonego i wykonywanego zawodu. Na emocjonalny stres w pracy są narażone przede wszystkim osoby, których obowiązki zawodowe opierają się na kontakcie z innymi ludźmi, a jednocześnie obciążona jest silnymi doznaniami emocjonalnymi. Do wyżej wymienionych zawodów można zaliczyć pracowników służby zdrowia, opieki społecznej, wymiaru sprawiedliwości czy sfery edukacji.

Wypalenie zawodowe - przyczyny

Nie bez przyczyny podkreśla się rolę wykonywanego przez ludzi zawodu, zestawiając go z groźbą wypalenia zawodowego, ponieważ do jego pojawienia się, nie wystarczy tylko nadmierna motywacja i brak możliwości osiągnięcia celu.

Wypalenie zawodowe to więcej niż spadek energii i chęci do pracy. Wyczerpanie emocjonalne przyczyniające się do (z ang.) professional burnout, jest efektem głębokiego rozczarowania wykonywaną (w odczuciu osoby, którą ten problem dotyczy) misji, a w związku z tym – utratą złudzeń i sensu.

Emocjonalny kryzys jest wynikiem m.in. pracy z innymi ludźmi w określony sposób [1], powodów wypalenia zawodowego upatruje się przede wszystkim w specyfice wykonywanej pracy. Jeżeli zawód wymaga bliskiego kontaktu interpersonalnego, a zaangażowanie emocjonalne jest nieuniknione, można z dużym prawdopodobieństwem ocenić, że osoby wykonujące taką pracę są narażone na syndrom wypalenia.

Nie bez powodu, na liście obciążonych profesji znalazły się zawody zaufania publicznego, które związane są ze stałym utrzymywaniem kontaktu z osobami w potrzebie. 

Istotną rolę w diagnozowaniu syndromu wypalenia zawodowego, odgrywa chroniczny stres, który może być wynikiem nadmiernej ilości obowiązków zlecanych przez przełożonego i tzw. przebodźcowania.

Coraz wyższe wymagania i odpowiedzialność, presja czasu, niedostateczny wypoczynek, brak zdrowej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym oraz poczucie braku kontroli – to tylko niektóre czynniki obciążające psychikę, mające wpływ na ogólne samopoczucie i zdrowie.

Przyczyną wypalenia zawodowego jest niedostateczne zadowolenie z siebie i sensu tego, co się robi. Takiemu poczuciu nie sprzyja wgląd w życie innych – współpracowników, znajomych czy rodziny – których subiektywnie ocenia się mniej krytycznie, niż samego siebie. Zbyt wygórowane oczekiwania względem swoje kariery i tego, do czego się dąży, skraca dystans między emocjonalnym zmęczeniem a syndromem wypalenia zawodowego.

Często nadużywane pojęcie wypalenia zawodowego związane jest z utożsamianiem tego poważnego zaburzenia w funkcjonowaniu zawodowym, ze zniechęceniem i zmęczeniem fizycznym, a nierzadko alienacją w miejscu pracy.

Oczywiście poczucie, że bycie w danym środowisku, u boku ludzi, z którymi – de facto – nie chce się pracować, jest równie niekomfortowe i stresujące, jednak wiąże się to z innymi konsekwencjami i rozwiązaniami niż te, związane z głębokim kryzysem zawodowego wypalenia.

Poza wymienionymi powyżej przyczynami wypalenia istnieją również te, związane ze szczególnymi umiejętnościami interpersonalnymi (wymaganymi od osób z tzw. grup ryzyka) tj. uważne i aktywne słuchanie, empatia, cierpliwość, dyskrecja, asertywność i wysoka kultura osobista.

Przemęczenie, presja i wysokie poczucie zaangażowania w połączeniu z emocjonalnymi obciążeniami sprawiają, że utrzymanie na odpowiednio wysokim poziomie kompetencji społecznych, może być dla osoby zbyt obciążające i stać się bezpośrednią przyczyną wypalenia zawodowego.

Problem wypalenia zawodowego

Według wspomnianej koncepcji Christiny Maslach, o syndromie wypalenia zawodowego można mówić, gdy u osoby pracującej zauważa się jednocześnie trzy z wymienionych elementów:

• emocjonalne wyczerpanie;
• depersonalizacja;
• subiektywne obniżenie oceny własnych dokonań.

Emocjonalne wyczerpanie rozumiane jest jako brak energii wywołany nadmiernymi obowiązkami, oczekiwaniami i wymaganiami psychologicznymi. W odpowiedzi na odpływ sił pojawić się może emocjonalna pustka lub znudzenie wykonywaną pracą.

Odporność psychiczna i zmęczenie to pojęcia ściśle ze sobą związane. Znużenie pracą, wysiłek fizyczny, brak odpowiedniej ilości snu lub jego zaburzenie, niesie za sobą zarówno krótkoterminowe, jak i długofalowe skutki dla zdrowia – również psychicznego. Podkreślanym przez wielu specjalistów jest więc efekt wypalenia, jako bezpośredniej przyczyny zmęczenia.

Depersonalizacja to komponent szczególnie niebezpieczny wywołujący osobliwą wręcz obojętność wobec innych osób oraz postawę zwaną „zdystansowaną troską” czy "obronną dehumanizacją”.

W dłuższej perspektywie osoba wykazująca objawy wypalenia zawodowego zaczyna przekraczać bezpieczną granicę dystansu w stosunku do innych osób.

Pracownicy sektora medycznego, jako grupa szczególnie narażona na syndrom wypalenia, naraża się na depersonalizację Pacjenta, uprzedmiotawiając go. Tym samym, lekarz-specjalista w swojej dziedzinie, może stać się bezduszny i nieczuły (co w praktyce znacząco zaburza efektowne wykonywanie obowiązków). 

Subiektywne poczucie porażki – jako element składowy syndromu wypalenia zawodowego – skutecznie obniża własną wartość, podważając jednocześnie dotychczasowe sukcesy czy kompetencje zawodowe nawet pomimo posiadanych, niezbitych dowodów na to, że tak nie jest.

Temat wypalenia zawodowego nierozerwalnie związany jest ze stresem – a przede wszystkim jego negatywną formą, definiowaną jako dystres. Permanentny stan braku zadowolenia z pracy, nieumiejętność sprostowania celom czy wymaganiom i trwanie w stresującym środowisku sprawia, że poziom psychicznego napięcia przekracza zdrowe granice i staje się przyczyną wielu zaburzeń.

Dystres to stan, w którym osoba odczuwa nadmierną, negatywną i osłabiającą energię – stres szkodliwy dla organizmu. Dystansowanie się od problemu czy otoczenia oraz utrata zainteresowania, to „naturalne” sposoby radzenia sobie z problemami, jednak w skrajnym przypadku stają się drogą do wypalenia zawodowego.

Objawy wypalenia zawodowego

Na zwiększone prawdopodobieństwo pojawienia się syndromu wypalenia zawodowego, mają wpływ różne czynniki, w tym osobowość. Po przekroczeniu punktu krytycznego, wypalenie „atakuje” system motywacyjny swojej ofiary, tym samym skazując ją na szereg objawów wypalenia zawodowego, takich jak m.in.:

• obniżone zainteresowanie czynnościami wykonywanymi w pracy (niechęć do pracy, chroniczne zmęczenie);
• ogólny spadek satysfakcji z wykonywanej pracy;
• zaburzenia psychosomatyczne: zmęczenie fizyczne, bóle głowy, zespół jelita drażliwego;
• obniżona wydajność (produktywność) i efektywność (w tym wyczerpanie fizyczne);
• znudzenie i zniechęcenie pracą;
• zdenerwowanie, rozdrażnienie, poirytowanie, wrogość w stosunku do innych osób (w tym kolegów z pracy, klientów, Pacjentów);
• stałe napięcie psychofizyczne, lęki, problemy ze snem i bezsennością;
• apatia, uczucie przemęczenia, depresja;
• zmienność nastrojów i zachowań;
• pesymizm, cynizm;
• zaniżona samoocena (niskie poczucie własnej wartości).

Jak unikać i leczyć wypalenie zawodowe?

Na szczęście, w przypadku zagrożenia lub podejrzenia wystąpienia syndromu wypalenia zawodowego, istnieje kilka praktycznych rozwiązań i możliwości – od tych oczekiwanych ze strony organizacji, do własnego samouświadomienia.

Minimalizowanie ryzyka wypalenia zawodowego, zmniejsza szereg innych, niekorzystnych dla pracownika i pracodawcy konsekwencji, wśród których wyróżnia się liczne zwolnienia lekarskie (L4), psychiczną i fizyczną niedyspozycję czy skargi ze strony personelu i pacjentów.

Jednak to tylko wierzchołek góry lodowej, ponieważ brak zaangażowania w czynności służbowe, zobojętnienie i apatia mogą prowadzić do groźnych sytuacji, związanych z bezpieczeństwem swoim i innych, zwłaszcza gdy osoba wykonuje odpowiedzialne zadania związane np. z czuwaniem nad zdrowiem i życiem innych osób.

Poradnictwo psychologiczne, wsparcie terapeutyczne i psychoedukacja pozwolą wzmocnić i rozwinąć samoświadomość, a tym samym ograniczyć np. nieracjonalne oczekiwania względem samego siebie:

"w profilaktyce "antywypaleniowej" niezbędne jest właściwe komunikowanie się z otoczeniem, właściwa percepcja i przyswajanie niezniekształconych informacji" [2]

Obok wsparcia terapeutycznego, w uniknięciu wypalenia zawodowego pomocne jest praktykowanie technik antystresowych i poznawczych. W profilaktyce zdrowia psychicznego niezbędne jest zachowanie higieny – dobrostanu rozumianego jako balans między życiem prywatnym i zawodowym (Work-Life Balance), pielęgnowanie zainteresowań i pasji, a także regularna aktywność fizyczna (w tym aktywny wypoczynek).

Drogą do uleczenia jest przewartościowanie dotychczasowego sposobu radzenia sobie z trudnościami oraz wyzwaniami. Poczucie bezradności i przemęczenia nierzadko związane jest z wygórowanymi ambicjami i perfekcjonizmem pracownika. Gdy pojawiają się problemy i pierwsze objawy wypalenia zawodowego, warto rozważyć inne możliwości na poziomie organizacyjnym w tym m.in.:

• elastyczne podejście do urlopu;
• zmianę pracy, godzin pracy lub rotację stanowisk;
• zmianę stylu zarządzania strukturą organizacyjną;
• dostosowanie systemu motywacyjnego do oczekiwań i potrzeb pracowników.
  
  

• [1] (źródło: Christin Maslach);
• [2] Psychologia biznesu, Adam Ubertowski; wyd. FA-srt Katowice ISBN: 978-83-6046-12-0; str. 183.

Źródła:

• Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju; Przegląd psychologiczny, 2001, tom 44, Nr 3, 301-317; Stanisława Tucholska – Instytut Psychologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin;
• Odporność psychiczna – strategie i narzędzia rozwoju; Doug Strycharczyk, Peter Clough; GWP Sopot 216; ISBN978-83-7489-692-4;
• Psychologia biznesu, Adam Ubertowski; wyd. FA-art Katowice ISBN: 978-83-6046-12-0;
• http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=237.