Anemia – objawy i leczenie. Przyczyny niedokrwistości

Anemia, nazywana także niedokrwistością, to obniżone stężenie hemoglobiny w organizmie, któremu towarzyszy często (ale nie zawsze) zmniejszenie liczby czerwonych krwinek (erytrocytów). Leczenie anemii uzależnione jest od jej przyczyn, a tych może być dużo. Anemię rozpoznaje się na podstawie badań krwi, dlatego tak ważne są regularne badania profilaktyczne krwi (morfologia z rozmazem), które mogą wykazać wcześnie nieprawidłowości. Im szybciej rozpoznany zostanie stan chorobowy, tym większe szanse na szybkie i skuteczne leczenie. 

W Centrum Medycznym Damiana szybko umówisz badania krwi, a następnie wizytę - celem ich umówienia. 

Spis treści:

• Czym jest anemia?
• Rodzaje anemii (niedokrwistości)
• Anemia - objawy
• Rozpoznanie anemii - wynik badania krwi
• Leczenie anemii
• Dieta w anemii
• Leki wywołujące anemię

Czym jest anemia?

Aby wiedzieć, czym jest anemia, należy przybliżyć sobie budowę krwinki. Krew u zdrowego człowieka składa się z krwinek - czerwonych, białych i płytek krwi. Każda z tych krwinek ma określone funkcje, a wszelkie zaburzenia w ich funkcjonowaniu lub budowie mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne. W przypadku czerwonych krwinek, czyli erytrocytów, ich zadaniem jest m. in. dostarczanie tlenu do komórek ludzkiego organizmu. Budowa erytrocytów umożliwia im pobieranie tlenu z płuc i transportowanie go po całym organizmie poprzez naczynia krwionośne. Krwinki czerwone produkowane są w szpiku kostnym, a w ich wnętrzu znajduje się hemoglobina. Jest ona białkiem, dzięki któremu możliwy jest transport tlenu oraz odprowadzanie dwutlenku węgla do płuc. 

Co ciekawe hemoglobina jest barwy czerwonej, co zawdzięcza obecności atomu żelaza w swoim chemicznym składzie. To dzięki hemoglobinie krew jest czerwona, choć oczywiście odcienie krwi różnią się w zależności od tego, czy jest to krew żylna czy tętnicza.

O niedokrwistości, czyli anemii, można mówić w momencie, kiedy poziom hemoglobiny we krwi spada poniżej normy.

Normy hemoglobiny

Hemoglobina oznaczana jest w badaniach laboratoryjnych skrótem Hb. Powinna wynosić powyżej 13 g/dl u mężczyzn lub powyżej 12 g/dl u kobiet (w ciąży dopuszczalny wynik to powyżej 11 g/dl). Ze względu na wynik badania krwi można wyróżnić anemię o różnym nasileniu, a więc:

• anemię łagodną, gdzie stężenie hemoglobiny wynosi 0–12,0 g/dl (lub 13 u mężczyzn),
• umiarkowaną - stężenie między 8–9,9 g/dl,
• anemię ciężką - stężenie hemoglobiny wynosi 6,5–7,9 g/dl,
• zagrażającą życiu z poziomem hemoglobiny poniżej 6,5 g/dl.

Rodzaje anemii (niedokrwistości)

Wyróżnia się rodzaje anemii związane z przyczyną braku hemoglobiny w organizmie. Będą to niedokrwistość pokrwotoczna, anemia z niedoboru żelaza, syderoblastyczna, megaloblastyczna, hemolityczna i aplastyczna.

Anemia pokrwotoczna

Ten typ anemii, jak sama nazwa wskazuje, ma związek z wystąpieniem ostrego krwawienia, np. po urazie czy wypadku albo w wyniku występowania przewlekłego krwawienia (najczęściej z układu pokarmowego lub dróg moczowych). Zgodnie z danymi medycznymi osoba dorosła może utracić 20 proc. objętości krwi bez objawów niedokrwistości - pojawienie się objawów zależy w dużej mierze od wieku, stanu zdrowia oraz tempa krwawienia. Leczenie niedokrwistości pokrwotocznej zawsze opiera się o usunięcie przyczyny krwawienia oraz zabezpieczenie dalszej utraty krwi. W przypadku masywnego krwawienia, z dużą utratą krwi, konieczne może być przetoczenie krwi. 

Anemia z niedoboru żelaza

Ten rodzaj wynika ze zbyt małej ilości żelaza w organizmie, w wyniku czego dochodzi do upośledzenia syntezy hemu i powstawania czerwonych krwinek rozmiarowo mniejszych niż prawidłowe. Czerwonek krwinki o mniejszym rozmiarze zawierają mniej hemoglobiny. W przypadku leczenia niedokrwistości z niedoboru żelaza stosuje się preparaty żelaza. Warto także ustalić przyczynę niedoboru żelaza i wdrożyć jej leczenie. 

Żelazo w organizmie jest przechowywane w dwóch miejscach - krąży we krwi i jest pożytkowane na bieżąco do produkcji hemoglobiny oraz w komórkach wątroby, gdzie jest magazynowane. W wątrobie żelazo jest związane z ferrytyną i hemosyderyną. W przypadku niedoboru żelaza oba magazyny są opróżniane, więc zaburzona jest produkcja czerwonych krwinek, o czym wspomnieliśmy wyżej. Zmniejszenie erytrocytów wpływa na stopniowe pogarszanie się stanu zdrowia oraz wystąpienie różnych dolegliwości. Zaliczamy do nich osłabienie, męczliwość, zawroty głowy, kołatanie serca, bladość skóry, osłabienie i wypadanie włosów, łamliwość paznokci, spaczone łaknienie oraz zmiany w wyglądzie języka (jego wygładzenie).

Żelazo dostarczane jest organizmowi wraz z dietą, dlatego w sytuacji niedoboru pierwiastka może pojawić się zaburzone łaknienie - np. chęć do jedzenia surowego ryżu lub kredy (spaczone łaknienie dotyczy zwłaszcza dzieci). Niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza jest najczęściej występującym rodzajem anemii, pojawia się u około 60-80 proc. chorych.

Niedokrwistość syderoblastyczna

To bardzo rzadko występująca niedokrwistość, do jej przyczyn zalicza się:

• przyczyny wrodzone (mutacje genetyczne);
• przyczyny nabyte (nowotwory układu krwiotwórczego z występującymi zaburzeniami w powstawaniu krwinek);
• przyczyny nabyte odwracalne (działania niepożądane niektórych leków, niedobory miedzi, zatrucie ołowiem, alkoholizm, hipotermia).

U chorych na niedokrwistość syderoblastyczną ze względu na nadmiar żelaza w organizmie wystąpić mogą dodatkowe objawy, poza tymi charakterystycznymi dla anemii. Zaliczamy do nich pojawiające się bóle stawów, ciemne zabarwienie skóry, impotencję, niewydolność pracy serca i zaburzenia w jego pracy, nietolerancja glukozy.

Diagnostykę anemii rozpoczyna się od badania krwi (morfologii z rozmazem), a w przypadku podejrzenia anemii syderoblastycznej pacjenta kieruje się do hematologa, który decyduje o dalszej diagnostyce. 

Niedokrwistość chorób przewlekłych

Niedokrwistość chorób przewlekłych występuje w sytuacji, kiedy pacjent cierpi na schorzenia przewlekłe - tutaj nazwa również jest sugerująca rodzaj anemii. Występuje ona najczęściej:

• przy zakażeniach bakteryjnych, pasożytniczych i grzybiczych (np. w przebiegu gruźlicy),
• przy nowotworach złośliwych,
• w przebiegu chorób autoimmunologicznych (RZS - reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy) i chorób przewlekłych - nieswoistego zapalenia jelit, niewydolności nerek, POCHP - przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc. 

W wyniku choroby przewlekłej produkcja krwinek w szpiku zmniejsza się, skraca się także ich czas przeżycia. Ryzyko niedokrwistości wzrasta wraz z wiekiem, gdyż wraz ze starzeniem się organizmu w naturalny sposób zmniejsza się produkcja krwinek i czas ich przetrwania. Niedokrwistość chorób przewlekłych to drugi najczęstszy rodzaj anemii. Może objawić się nawet kilka miesięcy po wyleczeniu choroby podstawowej.

Anemia megaloblastyczna

Niedokrwistość megaloblastyczna wynika z niedoboru kobalaminy (witaminy B12) i/lub kwasu foliowego (witaminy B9). W przypadku tego rodzaju anemii krwinka czerwona ma nieprawidłowy wygląd, mając dużo większy rozmiar niż zazwyczaj. Do najczęstszych przyczyn tego rodzaju anemii należą sytuacje i choroby, które prowadzą do braków witamin z grupy B:

• choroba Addisona i Biermera (niedokrwistość złośliwa),
• przewlekłe zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka, zapalenie błony śluzowej żołądka spowodowane bakteriami Helicobacter pylori,
• choroba pasożytnicza - zarażenie bruzdogłowcem szerokim,
• zażywanie leków hamujących wydzielanie kwasu solnego lub stosowanie metforminy,
• nieprawidłowo zbilansowana dieta,
• stan po operacjach bariatrycznych, resekcji jelita, 
• uzależnienie od alkoholu,
• choroba Leśniowskiego i Crohna,
• zespół Zollingera i Ellisona,
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO),
• zespół Imerslund i Gräsbecka (wrodzony),
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a,
• ciąża i karmienie piersią,
• niedobór cynku.

Poza wspólnymi objawami charakterystycznymi dla anemii u pacjenta pojawiają się także objawy wynikające z niedoboru witaminy B12 i/lub witaminy B9. Należą do nich:

• objawy niedoboru witaminy B12: utrata smaku, pieczenie języka, utrata łaknienia, zaparcia lub biegunki, drętwienie kończyn, parestezje rąk, osłabienie wzroku i słuchu, zmniejszenie napięcia mięśniowego, uczucie przechodzenia prądu wzdłuż kręgosłupa przy pochyleniu głowy do przodu, hipotensja ortostatyczna (gwałtowny spadek ciśnienia tętniczego przy zmianie pozycji ciała z leżącej lub siedzącej na stojącą, może towarzyszyć mu ciemność i „gwiazdki” przed oczami), depresja, mania, nietrzymanie moczu, impotencja, przedwczesne siwienie, zażółcenie skóry, zakrzepica;
• objawy niedoboru witaminy B9: takie same, jak opisane wyżej, bez objawów neurologicznych i bez zażółcenia skóry. 
  
  

Niedokrwistość hemolityczna

W przypadku anemii hemolitycznych zmniejszona liczba erytrocytów jest wynikiem nieprawidłowej hemolizy, czyli ich rozpadu. Do hemolizy może dochodzić wewnątrz naczyń krwionośnych, w śledzionie i w wątrobie. Przyczyny niedokrwistości hemolitycznej dzielimy na wrodzone i nabyte. 

Do wrodzonych zaliczamy:

• sferocytoza wrodzona, spowodowana zaburzeniami w budowie białek błony i cytoszkieletu erytrocytów. Jest to najczęstsza wrodzona niedokrwistość hemolityczna. Rozpoznaje się ją w okresie niemowlęcym lub we wczesnym dzieciństwie. Do objawów należy przede wszystkim zażółcenie powłok skórnych, podczas przełomu aplastycznego - bladość, a podczas hemolitycznego - gorączka, silne bóle brzucha i osłabienie; 
• talasemia, inaczej niedokrwistość śródziemnomorska, to choroba genetyczna, która często odpowiada za obumarcie płodu lub urodzenie dziecka z wadami. Talasemia jest dziedziczona genetycznie;
• anemia sierpowatokrwinkowa - w wyniku tej choroby genetycznej organizm wytwarza hemoglobinę S, która wskutek swoich nietypowych właściwości jest przyczyną zaburzeń budowy i funkcji erytrocytów. Niedokrwistość pojawia się na ogół w trzecim miesiącu życia dziecka, a od szóstego miesiąca obserwuje się u dziecka powiększoną śledzionę, za której powiększenie odpowiada intensywne usuwanie nieprawidłowych, sierpowatych erytrocytów. W wyniku anemii sierpowatokrwinkowej pojawić się mogą inne zaburzenia, np. neurologiczne, rozwój nadciśnienia płucnego, uszkodzenia kości i stawów, problemy ze wzrokiem, choroby nerek, niewydolność nerek, a także zawał płuca, udar mózgu i niedokrwienie kości. Objawy mogą obejmować także zaburzenia wzrostu i rozwoju u chorych dzieci oraz powstawanie owrzodzeń i ubytków skórnych. W leczeniu stosuje się m.in. przetoczenie krwi lub przeszczep komórek macierzystych szpiku kostnego. 

Niedokrwistości hemolityczne nabyte mają różne przyczyny. Wśród nich wymienia się m. in. ciężkie oparzenia ciała, choroby nerek lub wątroby, stosowanie używek (narkotyków - np. kokainy), jad niektórych owadów, pająków lub węży, stosowanie leków (m.in. cyklosporyna, takrolimus, sulfasalazyna, tiklopidyna), a także zakażenia bakteryjne, wirusowe lub pasożytnicze. 

Do przyczyn rozwoju anemii tego rodzaju zalicza się także produkowanie przez organizm nieprawidłowych przeciwciał przeciwko krwinkom czerwonym, co prowadzi do ich niszczenia oraz mechaniczne niszczenie krwinek, np. w związku z obecnością sztucznej zastawki serca, po długotrwałym marszu lub biegu na twardym podłożu, w przebiegu zaburzeń krążenia w drobnych naczyniach krwionośnych (np. rozsiane krzepnięcie wewnątrznaczyniowe, zakrzepowa plamica małopłytkowa).

Najczęstsze objawy anemii W związku z tym u pacjentów z niedokrwistością hemolityczną, szczególnie w okresach wzmożonego rozpadu krwinek, może wystąpić żółtaczka. Obserwuje się także powiększenie wątroby i/lub śledziony. Czasem występuje także ciemne zabarwienie moczu. Leczenie zależy od przyczyny niedokrwistości. 

Anemia - objawy

Poszczególne rodzaje niedokrwistości wywołują objawy wynikające z przyczyny ich powstawania, przykładowo anemia sierpowata może objawiać się żółtaczką, a anemia aplastyczna krwawieniami skórno-śluzówkowymi (drobnymi wybroczynami na skórze). Jednak są objawy wspólne dla wszystkich niedokrwistości, niezależnie od przyczyn anemii. Zaliczamy do nich:

• bóle i zawroty głowy,
• zaburzenia koncentracji i pamięci,
• niskie ciśnienie krwi,
• bladość skóry i błon śluzowych, 
• przyspieszenie akcji serca,
• zmniejszenie tolerancji wysiłkowej,
• duszności,
• wypadanie włosów, łamliwość paznokci,
• zajady w kącikach ust.

Rozpoznanie anemii - wynik badania krwi

Rozpoznanie anemii stawia lekarz na podstawie wyników morfologii krwi. W wynikach obserwuje się niskie stężenie żelaza, obniżoną liczbę krwinek czerwonych i ich objętości (MCV), spadek stężenia hemoglobiny w krwince (MCHC), obniżony hematokryt.

Na podstawie wyników lekarz decyduje o dalszym postępowaniu. Nie warto sugerować się testami na anemię online - mogą one wskazywać, że występują objawy anemii, ale podstawą rozpoznania anemii jest morfologia krwi. W początkowej fazie anemia może przebiegać bez żadnych objawów. 

Leczenie anemii

O leczeniu anemii decyduje lekarz, wiele zależy od przyczyn niedokrwistości. Ważne jest przyjmowanie suplementów żelaza oraz wprowadzenie odpowiedniej diety, ale anemia może może mieć różne przyczyny, które wymagają zindywidualizowanego podejścia - różne rodzaje anemii wymagają odpowiedniego podejścia. Anemia to choroba, która może wystąpić w każdym wieku, niezależnie od płci, Najczęstszą przyczyną anemii jest niedobór żelaza w diecie, przy czym bardzo często niedokrwistość spowodowana jest niewłaściwą dietą lub stylem życia. 

Suplementacja żelaza 

Żelazo powinno się przyjmować na czczo, najlepiej z samego rana. U wielu osób po przyjęciu preparatów może wystąpić czarny lub zielony stolec. U osób, które nie przyjmują żelaza czarny stolec może wskazywać a krwawienie z przewodu pokarmowego, jednak u osób przyjmujących suplementy taki kolor kału jest normą. Może także pojawiać się biegunka, a jeśli jest uciążliwa - należy skonsultować się z lekarzem.

Dieta w anemii

W przypadku stwierdzenia anemii bardzo ważna jest odpowiednia dieta, dzięki której jest możliwe uzupełnienie niedoborów niektórych substancji. Co warto jeść?

• produkty zawierające żelazo - produkty mięsne (wątróbkę, wołowinę, schab), jaja, ryby, szparagi, szpinak, sałatę, natkę pietruszki, orzechy. Żelazo hemowe, czyli lepiej przyswajalne, zawierają produkty pochodzenia zwierzęcego. W roślinach znajduje się żelazo niehemowe, nieco gorzej przyswajane;
• produkty zawierające witaminę C - witamina C poprawia przyswajalność żelaza, dlatego warto łączyć produkty o dużej zawartości witaminy C z tymi o dużej zawartości żelaza. Witaminę C zawierają warzywa - papryka, natka pietruszki oraz owoce cytrusowe;
• produkty zawierające witaminę B12 - znajduje się ona w produktach pochodzenia zwierzęcego (jaja, twaróg, mięso, ser). U osób na diecie wegańskiej ważna jest suplementacja witaminy B12;
• produkty zawierające witaminę B9 - kwas foliowy znajduje się w zielonych warzywach, np. w jarmużu, sałacie, kapuście czy natce pietruszki. 
  
  

Anemia w ciąży - co jeść?

Kobiety ciężarne, u których występuje niedokrwistość muszą wprowadzić dietę bogatą w żelazo oraz wdrożyć odpowiednią suplementację, zawsze w porozumieniu z lekarzem. Nieleczona w trakcie ciąży anemia jest groźna, może bowiem prowadzić do poronienia lub przedwczesnego porodu.

Leki wywołujące anemię

Ponieważ przyczyny anemii mogą być różne, nie można pominąć wpływu przyjmowanych leków na rozwój niedokrwistości. Anemia jest stanem organizmu, w którym występuje niski poziom hemoglobiny, zmniejszony hematokryt lub zmniejszona liczba erytrocytów. W niektórych przypadkach jest to spowodowane zażywanymi lekami, np.:

• nadużywaniem leków: ibuprofenu, diklofenaku, naproksenu, piroksikamu, kwasu acetylosalicylowego (prowadzi to do rozwoju anemii aplastycznej);
• stosowanie leków przeciwpadaczkowych  (fenacetamid, karbamazepina) oraz leków przeciwtarczycowych (metylotiouracyl, metimazol) i leków przeciwcukrzycowych (karbutamid) również może prowadzić do anemii aplastycznej;
• anemię mogą wywołać także sole rtęci, bizmutu, złota, allopurinol, tiazydy, pracetamol;
• leki zaburzające wchłanianie kwasu foliowego i witaminy B12 (np. neomycyna, środki antykoncepcyjne, metformina) - mogą prowadzić do anemii megablastycznej.

Źródła:

• Chełstowska M., Warzocha K., Objawy kliniczne i zmiany laboratoryjne w diagnostyce różnicowej niedokrwistości, Onkologia w Praktyce Klinicznej 2006, t. 2, nr 3, s.105-116;
• Weiss G., Goodnough L., Anemia of chronic disease, TN. Engl. J. Med. 2005; 352: 1011-1023;
• Maj S., Polekowe powikłania hematologiczne, Postępy Nauk Medycznych 2000, 4, s. 17-28;
• Podolak-Dawidziak M., Niedokrwistości hemolityczne, Interna Szczeklika, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2019. 
• Sułek K., Niedokrwistości hemolityczne, WIELKA INTERNA - Hematologia, wyd. Medical Tribune;
• Thalassemias — pathophysiology, molecular basics and diagnostics, Hematology in Clinical Practice [dostęp 30.10.2023].