Cukrzyca - rodzaje, objawy, leczenie, dieta; powikłania cukrzycy

Wobec skali problemu stanowi także spore wyzwanie dla systemu opieki zdrowotnej. Choć cukrzyca jest chorobą nieuleczalną, współczesna medycyna dysponuje wieloma rozwiązaniami pozwalającymi znacznie poprawić jakość życia Pacjentów. Aby jednak uzyskać jak najlepsze efekty, konieczna jest szybka diagnoza i wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Poniższy artykuł kompleksowo omawia chorobę wraz z jej typami, przyczynami występowania, objawami oraz metodami leczenia. Szczególną uwagę zwraca także na ogromną wagę właściwego trybu życia i diety zarówno u chorujących, jak i osób z podwyższonym ryzykiem cukrzycy.

Spis treści:

• Czym jest cukrzyca? Rodzaje choroby
• Przyczyny cukrzycy, czynniki ryzyka
• Cukrzyca - objawy
• Rozpoznanie choroby
• Leczenie cukrzycy
• Dieta cukrzycowa
• Powikłania cukrzycy

Czym jest cukrzyca? Rodzaje choroby

Cukrzyca to przewlekła choroba o charakterze metabolicznym, określana także jako mellitus. Jej bezpośrednią przyczyną jest nieprawidłowy metabolizm glukozy we krwi. Organizm zdrowego człowieka po zjedzeniu posiłku zawierającego węglowodany produkuje przy pomocy trzustki hormon zwany insuliną. Ma on za zadanie transportować glukozę z krwi do komórek całego organizmu, dzięki czemu może ona służyć jako cenne źródło energii.

Główną przyczyną cukrzycy są nieprawidłowości w produkowaniu oraz działaniu insuliny. Hormon nie jest właściwie transportowany do komórek organizmu, ale pozostaje w krwiobiegu, powodując wyższe stężenie cukru we krwi. Taki stan nazywany jest hiperglikemią. Może ona mieć negatywny wpływ na wiele układów oraz narządów w organizmie. Przede wszystkim działa niekorzystnie na układ sercowo-naczyniowy, naczynia krwionośne, nerki, nerwy, a także oczy. Cukrzycę dzieli się na dwa podstawowe typy: typ 1 i typ 2.

Cukrzyca typu 1 

Cukrzyca typu 1 to choroba o charakterze autoimmunologicznym, której cechą charakterystyczną jest to, że układ odpornościowy organizmu działa niekorzystnie na komórki trzustki produkujące insulinę, niszcząc je i powodując nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu. Aby poprawić jakość życia Pacjenta z cukrzycą typu 1 konieczne jest regularne przyjmowanie insuliny, która pozwala utrzymać prawidłowy poziom cukru we krwi. Ta postać cukrzycy nazywana jest również cukrzycą insulinozależną. Chorują na nią osoby w różnym wieku, ale najczęściej jej początek można zaobserwować już u dzieci i młodzieży. Specjaliści uważają, że zachorowanie na cukrzycę typu 1 wiąże się ze skłonnościami genetycznymi oraz czynnikami środowiskowymi.

Polski Rejestr Cukrzycy typu 1 diagnozuje każdego roku więcej przypadków zachorowań. Aktualnie szacuje się, że w naszym kraju chorobą dotkniętych jest około 200 tysięcy osób. Typ 1 cukrzycy stanowi około 5 do 10% wszystkich zachorowań na cukrzycę w Polsce. Rokrocznie diagnozuje się około 10 do 15 nowych przypadków na 100 tysięcy osób.

Jak podaje Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF), cukrzyca typu 1 stanowi około 10% wszystkich zachorowań na cukrzycę na świecie. Ze względu na brak dokładnych danych ze wszystkich rejonów świata ciężko jest określić całkowitą liczbę osób chorych, ale z przeprowadzonych w 2021 roku badań wynika, że na cukrzycę typu 1 choruje około 7,5 miliona osób na świecie. Co ciekawe, aż 1 na 500 dzieci i młodzieży przed ukończeniem 15. roku życia boryka się z cukrzycą typu 1. 

Cukrzyca typu 2

Cukrzyca typu 2 jest znacznie częstszą odmianą cukrzycy. Stanowi około 90% wszystkich przypadków zachorowań. Jej cechą charakterystyczną jest to, że organizm nieprawidłowo wykorzystuje produkowaną insulinę lub wytwarza jej zbyt małą ilość. W tej postaci cukrzycy szczególnie istotna jest zmiana trybu życia, wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej, a także odpowiednia dieta, bowiem te czynniki bardzo często wiążą się z otyłością. Oprócz tego w niektórych przypadkach konieczne jest także przyjmowanie leków lub insuliny.

Cukrzyca typu 2 nazywana jest cukrzycą insulinoniezależną i podobnie jak poprzedni typ charakteryzuje się podwyższonym stężeniem cukru we krwi. Przyczyny tego rodzaju cukrzycy nie zostały w pełni wyjaśnione, ale wiadomo, że na zachorowanie wpływ ma między innymi styl życia, otyłość oraz wiek. Ponieważ cukrzyca typu 2 często nie daje wczesnych objawów, w wielu przypadkach diagnozuje się ją dopiero w późniejszym wieku.

Polskie Towarzystwo Diabetologiczne szacuje, że w naszym kraju na cukrzycę typu 2 choruje około 3 miliony Polaków, co stanowi około 8% dorosłych.

Dane Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej podają, że cukrzyca typu 2 występuje u około 416 milionów dorosłych na świecie. Najwięcej Pacjentów z diagnozuje się w Azji. Specjaliści biją na alarm, ponieważ z szacunków IDF wynika, że do 2045 roku cukrzycą może być dotkniętych nawet 700 milionów ludzi na świecie.

Cukrzyca ciążowa

Cukrzyca ciążowa, jak sama nazwa wskazuje, związana jest z okresem ciąży. To właśnie wtedy następuje jej diagnoza. Ciąża to bardzo wymagający etap w życiu kobiety. Znacznie zmienia się jej ciało, w tym także zapotrzebowanie na insulinę. Czasem dochodzi do tego, że organizm kobiety nie jest w stanie poradzić sobie ze skutecznym regulowaniem poziomu cukru we krwi. Najczęściej cukrzyca ciążowa objawia się w drugiej połowie ciąży. Chociaż stężenie glukozy we krwi zwykle po porodzie normuje się, specjaliści ostrzegają, że kobiety, u których wystąpiła cukrzyca ciążowa, obciążone są większym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2. Jednak nawet jeśli nie doprowadzi ona w przyszłości do rozwinięcia się cukrzycy typu 2, warto zadbać o jak najwcześniejsze jej zdiagnozowanie, ponieważ może mieć negatywny wpływ na zdrowie zarówno matki, jak i dziecka.

Według badań przeprowadzonych przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne rocznie w Polsce diagnozuje się od około 40 do 50 tysięcy przypadków zachorowania na cukrzycę ciążową. Występuje ona u około 4 do 5% ciężarnych.

W zależności od regionu na świecie średnio 1 do 7 kobiet w ciąży zmaga się z cukrzycą ciążową. Problem ten jest szczególnie widoczny w niektórych krajach azjatyckich. Lekarze zaznaczają, że cukrzyca ciążowa pojawia się zwłaszcza u kobiet otyłych, w starszym wieku, a także tych, w których rodzinie występowały przypadki cukrzycy.

Przyczyny cukrzycy, czynniki ryzyka

Przyczyny cukrzycy oraz ryzyko związane z zachorowaniem ściśle wiąże się z jej typem.

W przypadku cukrzycy typu 1 wymienia się przede wszystkim czynniki genetyczne, a co za tym idzie, może być ona częściowo dziedziczona. Z tego powodu ważne jest regularne przeprowadzanie badań, zwłaszcza jeśli w rodzinie występują przypadki choroby. Wśród czynników ryzyka związanych z cukrzycą typu 1 wymienia się też czynniki autoimmunologiczne. Dokładne przyczyny i zależności nie zostały w pełni wyjaśnione, ale wiadomo, że przyczyny autoimmunologiczne mogą ściśle wiązać się z niektórymi czynnikami środowiskowymi.

Jeśli chodzi o cukrzycę typu 2, znacznie łatwiej jest określić jej przyczyny i ryzyko. Dotyczą one szczególnie niezdrowego trybu życia. Specjaliści na pierwszym miejscu wymieniają otyłość, powodującą nadmiar tkanki tłuszczowej, a co za tym idzie nieprawidłowości w działaniu insuliny. Z nadwagą i otyłością związane są także brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia oraz nieprawidłowa dieta. Ryzykiem zachorowania na cukrzycę typu 2 obciążone są szczególnie osoby spożywające dużą ilość produktów wysoko przetworzonych, słodzonych cukrem oraz zawierających nasycone tłuszcze. Lekarze zaobserwowali także wpływ czynników genetycznych oraz częstsze diagnozowanie cukrzycy typu 2 po 45. roku życia, co wskazuje na to, że kluczowym czynnikiem zachorowania jest wiek Pacjentów.

W przypadku cukrzycy ciążowej głównymi czynnikami ryzyka są zmiany hormonalne, do których dochodzi w trakcie ciąży. Udowodniono jednak, że tak jak w przypadku cukrzycy typu 2, zachorowaniem na cukrzycę ciążową bardziej obciążone są kobiety otyłe, starsze, a także te, w których rodzinie występuje cukrzyca. Cukrzyca ciążowa charakteryzuje się też skłonnością do powtarzania, co oznacza, że kobiety, które zmagały się z nią w trakcie poprzedniej, są bardziej narażone na jej ponowne wystąpienie.

Cukrzyca – objawy

W zależności od indywidualnych czynników, w tym chorób towarzyszących oraz typu cukrzycy, objawy choroby mogą się nieco od siebie różnić. Wśród najważniejszych symptomów wymienia się następujące:

• polifagia, czyli zwiększony apetyt – pacjenci chorujący na cukrzycę często odczuwają wzmożony głód, nawet jeśli spożywają wystarczającą ilość pokarmu;
• polidypsja, czyli nadmierne pragnienie;
• poliuria, czyli wzmożone oddawanie moczu – osoby z cukrzycą częściej oddają mocz, zarówno w dzień, jak i w nocy, co może prowadzić także do zaburzeń snu;
• uczucie zmęczenia, osłabienia oraz brak energii;
• utrata masy ciała – u osób chorujących na cukrzycę może wystąpić nagły spadek masy ciała spowodowany niedostarczeniem do komórek organizmu odpowiedniej ilości glukozy;
• problemy z widzeniem – zaburzenia widzenia są dość częstym objawem cukrzycy, który może pogorszyć zdolność widzenia zarówno na stałe, jak i powodować chwilowe problemy, na przykład z ostrością;
• zaburzenia nastroju – charakterystyczne mogą być zarówno zaburzenia koncentracji, pojawiające się uczucie niepokoju, jak i większa drażliwość;
• częste infekcje oraz wolne gojenie się ran – oprócz tego na skórze mogą pojawiać się owrzodzenia, zadrapania, a także częściej dochodzi do infekcji dróg moczowych i infekcji skórnych.

Warto wspomnieć, że szczególnie w przypadku cukrzycy typu 2 symptomy nie muszą wystąpić od razu. Często pierwsze objawy rozwijają się w ciągu wielu lat i stają się zauważalne dopiero w dalszym stadium choroby, przez co jest ona diagnozowana później. W typie 1 cukrzycy zazwyczaj objawy występują gwałtownie.

Rozpoznanie choroby

Do rozpoznania cukrzycy zazwyczaj dochodzi w wyniku rutynowych badań lub przeprowadzonych z innego powodu niż diagnostyka pod kątem tej choroby. Lekarz może jednak zalecić diagnostykę cukrzycy po przeprowadzonym wywiadzie, na podstawie którego zbierze informacje na temat pojawiających się u pacjenta objawów, prowadzonego przez niego trybu życia, diety, a także przypadków wystąpienia cukrzycy w najbliższej rodzinie. Do rozpoznania niezbędne są badania fizyczne, takie jak pomiar ciśnienia krwi, tętna, wagi i obwodu talii.

Niezbędne w tym przypadku jest też regularne badanie cukru we krwi. Specjalista zleca badania określające poziom glukozy we krwi na czczo, a także inne testy diagnostyczne. Na ich podstawie można dokonać właściwej diagnozy oraz wdrożyć leczenie i poinstruować pacjenta na temat właściwego trybu życia.

Badania w kierunku cukrzycy

Najczęstszymi badaniami diagnostycznymi w przypadku cukrzycy są:

• Badanie poziomu cukru we krwi na czczo, czyli glikemia – jest to prosty test polegający na pobraniu niewielkiej ilości krwi żylnej od pacjenta, podobnie jak w przypadku morfologii krwi. Próbka powinna być pobrana na czczo, co najmniej 8 godzin po posiłku. Najlepiej zatem, jeśli pacjent zgłosi się na badanie rano. Na cukrzycę wskazywać może wysoki poziom cukru we krwi, a więc powyżej 126 mg/dl.
  
  
• Pomiar hemoglobiny glikowanej (HbA1c) – test ten pozwala ocenić poziom cukru we krwi w ciągu ostatnich 2–3 miesięcy. Odbywa się na podstawie analizy ilości glukozy przyłączonej do czerwonych krwinek krwi. Z cukrzycą może wiązać się wynik powyżej 6,5%.
  
  
• Test tolerancji glukozy – jest to badanie przypominające nieco wcześniejsze, ale około dwie godziny przed pobraniem próbki do badania pacjent wypija roztwór zawierający glukozę. Na cukrzycę wskazuje zwykle wynik powyżej 200 mg/dl.
  
  
• Badanie poziomu cukru we krwi po posiłku – podobnie jak w przypadku poprzedniego badania należy zachować odstęp czasu około dwie godziny. Zamiast wypijania roztworu glukozy, pacjent powinien spożyć posiłek. Należy skontaktować się z lekarzem w celu ustalenia rodzaju i ilości pokarmu. Wynik powyżej 200 mg/dl może wskazywać na cukrzycę.
  
  
• Badanie moczu – jeśli glukoza obecna jest w moczu, może to świadczyć o problemach z przetwarzaniem glukozy w organizmie, a co za tym idzie także cukrzycy.

Leczenie cukrzycy

Leczenie cukrzycy uzależnione jest od wielu czynników, takich jak:

• stopień zaawansowania choroby,
• tryb życia pacjenta,
• wiek,
• ogólny stan zdrowia,
• a także choroby towarzyszące.

Bardzo ważnym elementem leczenia cukrzycy, szczególnie typu 2, jest wdrożenie zdrowego trybu życia, obejmującego właściwą dietę oraz regularną aktywność fizyczną. Pacjent powinien mieć świadomość tego, jak ważne jest systematyczne monitorowanie poziomu cukru we krwi, przyjmowanie leków, a także dostosowanie stylu życia.

Poza tym w wielu przypadkach niezbędna jest także farmakoterapia. Dotyczy to zwłaszcza cukrzycy typu 2. Najczęściej leczenie polega na stosowaniu przepisanych przez lekarza środków doustnych lub insuliny, również w postaci zastrzyków, które umożliwiają regulowanie poziomu glukozy we krwi.

Każdy pacjent z cukrzycą powinien zaopatrzyć się w specjalny glukometr pozwalający badać stężenie cukru, zarówno przed, jak i po posiłku, najlepiej kilka razy dziennie. Bardzo pomocne może być też prowadzenie dzienniczka, w którym zapisywane są zarówno codzienne wyniki takich pomiarów, jak i aktywność fizyczna oraz spożywane w danym dniu posiłki.

Pacjentom zaleca się regularne wizyty u diabetologa oraz dietetyka, którzy pomogą dostosować dietę do wymagań organizmu i możliwie jak najbardziej poprawić jakość życia chorego.

Czy chorobę można wyleczyć?

Mimo iż cukrzyca jest intensywnie badana przez lekarzy i specjalistów, a jej powszechność zapewnia łatwy dostęp do zróżnicowanego materiału badawczego, nadal nie odkryto skutecznej metody na całkowite jej wyleczenie. Jest to choroba przewlekła, a co za tym idzie Pacjenci, u których ją zdiagnozowano, muszą zmagać się z nią przez całe życie.

Warto jednak podkreślić, że odpowiednio wczesne wykrycie, wdrożenie właściwej terapii, a także stosowanie odpowiedniej, dobrze zbilansowanej diety i regularna aktywność fizyczna mogą znacznie poprawić stan zdrowia pacjenta i doprowadzić do osiągnięcia stabilnego poziomu glukozy we krwi. Mimo wszystko, nawet osobom, które osiągnęły pożądany efekt leczenia, zaleca się regularne konsultacje lekarskie i monitorowanie stężenia cukru we krwi.

Dieta cukrzycowa

Zrównoważona dieta odgrywa kluczową rolę w terapii cukrzycy. Ma ona na celu nie tylko utrzymanie właściwego poziomu glukozy we krwi, ale także prawidłowej masy ciała oraz zabezpieczenia przed ewentualnymi powikłaniami związanymi z cukrzycą.

Pacjentom zaleca się przede wszystkim zbilansowaną dietę zawierającą różnorodne produkty, w tym warzywa i owoce, białko, zdrowe tłuszcze oraz pełnoziarniste produkty zbożowe. Szczególnie niebezpieczna jest w tym przypadku żywność wysoko przetworzona, zawierająca duże ilości cukrów oraz tłuszczy trans.

Negatywnie na poziom glukozy we krwi wpływa spożywanie dużej ilości węglowodanów, dlatego pacjenci powinni wybierać produkty z mniejszym indeksem glikemicznym. Należą do nich warzywa o niskiej zawartości skrobi, rośliny strączkowe, nasiona, a także produkty z mąki pełnoziarnistej.

Niebezpieczne są również cukry proste, znajdujące się między innymi w napojach słodzonych, słodkich przekąskach i słodyczach, oraz tłuszcze nasycone i trans. Z tego powodu diabetykom zaleca się zrezygnowanie z fast foodów, przetworzonej żywności, jak również ograniczenie tłuszczów zwierzęcych.

Znaczenie ma jednak nie tylko to, co spożywamy, ale także wielkość porcji. Warto kontrolować kalorie, a więc precyzyjnie odmierzać pokarmy. Nie bez znaczenia jest regularność. Pacjenci powinni zachowywać równe odstępy czasu pomiędzy poszczególnymi posiłkami oraz unikać długich przerw pomiędzy jedzeniem, dzięki czemu istnieje większa szansa na równomierne uwalnianie glukozy.

Dieta to jednak nie wszystko. Ważne jest wdrożenie regularnej, dostosowanej do zdrowia organizmu i wieku, aktywności fizycznej. Pozwala ona kontrolować wagę oraz utrzymać właściwy poziom glukozy we krwi. Specjaliści podkreślają jednak, że zdrowa dieta dla każdego człowieka może oznaczać coś innego, zatem diabetycy powinni udać się do doświadczonego dietetyka, aby ustalić najlepszą dietę w cukrzycy, dostosowaną do ich wieku, trybu życia oraz towarzyszących im dodatkowych chorób i dolegliwości.

Powikłania cukrzycy

Choć cukrzyca nie zawsze daje widoczne symptomy, bardzo ważne jest jej wczesne wykrycie, ponieważ może ona prowadzić do wielu powikłań zdrowotnych, zarówno krótkoterminowych, jak i długoterminowych. Jednym z najpoważniejszych jest choroba sercowo-naczyniowa powodująca między innymi zawały serca, udary mózgu, nadciśnienie tętnicze oraz chorobę wieńcową.

Cukrzyca może mieć także bardzo negatywny wpływ na oczy. Wiąże się to z uszkodzeniem naczyń krwionośnych w siatkówce. W przypadku niektórych pacjentów dochodzi do retinopatii cukrzycowej, mogącej powodować nawet całkowitą utratę wzroku.

Poza tym cukrzyca zwiększa ryzyko zachorowania na zaćmę oraz jaskrę. Diabetycy powinni także szczególnie uważać na nerki, bowiem w ich przypadku częściej zdarzają się zarówno uszkodzenia nerek, jak i przewlekła choroba nerek, mogąca wymagać zastosowania dializy lub przeszczepu nerki.

Uszkodzenia naczyń krwionośnych oraz nerwów mogą mieć wpływ także na stopy, prowadząc do rozmaitych chorób. Wówczas w obrębie stóp pojawiają się zakażenia, trudno gojące się rany i owrzodzenia. W szczególnie ciężkich przypadkach dochodzi nawet do amputacji kończyny dolnej.

Pacjenci z zaawansowaną chorobą cukrzycową cierpią na zaburzenia metabolizmu lipidowego, a co za tym idzie występuje u nich ryzyko wysokiego stężenia cholesterolu i triglicerydów we krwi. Jednym z powikłań cukrzycy jest też neuropatia cukrzycowa, czyli uszkodzenie nerwów objawiające się bólem, osłabieniem w kończynach, zaburzeniami czucia, drętwieniem i mrowieniem. 

Diabetycy często cierpią również na rozmaite choroby dziąseł, wśród których najbardziej niebezpiecznymi są zapalenie dziąseł oraz paradontoza.

Źródła:

• Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2009, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, „Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna” 2009, tom 9, Suplement A, http://cukrzyca.akcjasos.pl/wp-content/uploads/2009/06/zaleceniadiabetologia2009.pdf  (dostęp: 4.06.2023).
• Andrzej Nowakowski, Epidemiologia cukrzycy, „Diabetologia Praktyczna” 2002, tom 3, nr 4, https://core.ac.uk/download/pdf/268454166.pdf (dostęp: 4.06.2023).
• Czesław Wójcikowski, Diabetologiczne aspekty prowadzenia ciąży powikłanej cukrzycą, "Diabetologia Praktyczna" 2003, tom 4, nr 1, https://core.ac.uk/download/pdf/268454151.pdf  (dostęp: 4.06.2023).
• Donata Kurpas, Teresa Czech, Bożena Mroczek, Jakość życia pacjentów z cukrzycą – jakie znaczenie mają powikłania?, „Family Medicine & Primary Care Review” 2012, 14, 2. s.177–181 https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.desklight-82ebf04a-f845-4853-953d-35031759133c/content/partDownload/901cae23-aa2b-3800-a238-83e63059fd28 (dostęp: 4.06.2023).
• Anna Kudaj-Kurowska, Iga Turek, Małgorzata Józefowska, Elżbieta Przech, Katarzyna Cypryk, Wyrównanie cukrzycy u chorych na cukrzycę typu 2 w świetle wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, „Diabetologia Kliniczna” 2014, tom 3, nr 3, https://core.ac.uk/download/pdf/268454409.pdf (dostęp: 4.06.2023).
• Dariusz Włodarek, Dominika Głąbska, Zwyczaje żywieniowe osób chorych na cukrzycę typu 2, „Diabetologia Praktyczna” 2010, tom 11, nr 1, https://core.ac.uk/download/pdf/268454259.pdf (dostęp: 4.06.2023).