Grypa - drogi zakażenia, objawy, powikłania; co warto wiedzieć o szczepionce? Grypa a przeziębienie

Termin "objawy grypopodobne" używany jest przy wszystkich schorzeniach dających podobne objawy, jednak nie zawsze będących grypą. Ponieważ grypa może skutkować groźnymi dla zdrowia powikłaniami, pacjent powinien zadbać o siebie, odpoczywać, a wrócić do aktywności dopiero po zakończeniu choroby. Przed powikłaniami grypy można się także ustrzec przyjmując szczepionkę.

Spis treści:

• Czym jest grypa? Przyczyny i drogi zakażenia
• Rodzaje choroby
• Typowe objawy grypy
• Sposoby leczenia choroby
• Powikłania grypy
• Szczepionka na grypę

Czym jest grypa? Przyczyny i drogi zakażenia

Grypa jest chorobą wirusową, przenoszoną drogą kropelkową. Oznacza to, że zarazić się można przez kontakt z chorą osobą, a także poprzez brudne ręce czy kontakt ze skażoną powierzchnią. Grypa ma wysoką zaraźliwość, wirusy wnikają do dróg oddechowych i atakują komórki nabłonka dróg oddechowych, w których namnażają się. Osoby chore na grypę zarażają od jednego dnia przed wystąpieniem objawów do 5 dni po ich ustąpieniu. Co ciekawe pacjenci z obniżoną odpornością mogą transmitować wirusa nawet kilka tygodni po ustaniu choroby. Przyczyny grypy to zawsze transmisja wirusa z człowieka na człowieka. 

Noszenie maseczek oraz dbanie o higienę, częste mycie rąk i ich dezynfekcja, unikanie dotykania brudnymi dłońmi okoli twarzy, pozwala na ograniczenie rozprzestrzeniania się wirusa grypy. Z kolei jego rozprzestrzenianiu sprzyja niska temperatura powietrza, niska wilgotność powietrza oraz osłabione promieniowanie światła słonecznego.

Epidemiologia w Polsce w sezonie 2022/2023

Szczyt zachorowań na grypę przypada w Polsce na miesiące grudzień i styczeń. Szacuje się, że każdego roku na grypę choruje około 5-15 proc. dorosłych i 20-30 proc. dzieci. Przykładowo w grudniu 2022 roku, zgodnie z danymi epidemiologicznymi NIZP-PZH, zachorowało 1 139 739 osób, natomiast w styczniu 2023 roku - 980 959 osób. Grypa wywoływać może groźne powikłania, mogące zakończyć się nawet śmiercią - w grudniu 2022 z powodu grypy zmarły 24 osoby, natomiast w styczniu 2023 - 71. W sezonie grypowym 2022/2023, w okresie od 1 września 2022 r. do 22 maja 2023 r. odnotowano w Polsce łącznie 5 792 177 zachorowań na grypę.

Jedną z najgroźniejszych epidemii grypy w historii była hiszpanka. Trwała ona od 1918 do 1920 roku, czyli powiła się tuż po I wojnie światowej i cechowała ją wysoka śmiertelność, spowodowana brakiem dostępu do skutecznego leczenia. Hiszpanka była spowodowana wirusem typu A i wcale nie wybuchła w Hiszpanii - tylko ten kraj publikował dane dotyczące rozprzestrzeniania się epidemii oraz liczby ofiar. Jej objawy nie były typowe dla zakażenia grypowego, u chorych występowały:

• krwotok z błon śluzowych nosa,
• krwotok z żołądka i jelit,
• obrzęk płuc, który następnie przechodził w bakteryjne krwotoczne zapalenie płuc. 

W krajach azjatyckich najgroźniejszą epidemią grypy była tzw. grypa azjatycka, spowodowana typem wirusa H2N2, która wybuchła w Chinach w 1957 roku. Wirus szybko rozprzestrzenił się do innych krajów, powodując zgon od 1 do 4 milionów ludzi. 

Rodzaje choroby

Grypę wywoływana jest przez wirusy, które w dodatku mutują, co oznacza, że każdego roku mamy do czynienia z nieco innym wirusem. Właśnie dlatego przechorowanie grypy nie zapewnia odporności na całe życie, podobnie jak szczepienie ochronne, które należy powtarzać co roku, aby uchronić się przed chorobą. 

W oparciu o budowę wirusa i strukturę jego białek wyróżnia się 4 typy wirusa grypy:

• A (Alphainfluenzavirus),
• B (Betainfluenzavirus),
• C (Gammainfluenzavirus)
• D (Deltainfluenzavirus).

Należy pamiętać, że wirusy grypy są szczególnie niebezpieczne dla osób z grup wysokiego ryzyka, czyli dla małych dzieci, osób starszych, pacjentów z osłabioną odpornością oraz z chorobami przewlekłymi.

Wirus grypy typu A

Wirus grypy typu A jest epidemiczny, co oznacza, że wywołuje pandemie lub endemie o zasięgu globalnym. Wynika to z faktu, że wirus mutuje, przez co nawet po kontakcie z wirusem grypy A w przeszłości, układ immunologiczny nie nabywa odporności na nowy szczep. Wirusy grypy typu A mogą bytować na zwierzętach (są one jego rezerwuarem).

Typ A dzieli się na podtypy A/H1N1/, A/H3N2/, A/H2N2/ i inne podtypy. Jak odczytać nazwę wirusa? A oznacza typ wirusa, a H i N to antygeny, np. H3 i N2 to  antygeny nukleokapsydu: hemaglutynina H3 i neuraminidaza N2. Bardzo często w nazwie wirusa podaje się także nazwę miasta i roku, np. A, Sydney, 05, 97, H3N2, co oznacza, że został on po raz pierwszy wyizolowany w Sydney w 1997 roku. Jeśli przed A nic nie ma, to oznacza to, że jest to wirus ludzki. W przypadku wirusa zwierzęcego znajdzie się tam nazwa gatunku, np. świnia.

Okres inkubacji grypy A (czas od zakażenia do wystąpienia objawów) wynosi od 1 do 4 dni, najczęściej 1 lub 2 dni. Może zdarzyć się, że infekcja przebiegnie bez objawów, ale najczęściej objawy pojawiają się nagle i zaliczamy do nich:

• wysoką gorączkę powyżej 38 stopni,
• dreszcze,
• ból głowy,
• ból oczu, gałek ocznych,
• bóle mięśni i stawów,
• suchy kaszel,
• ból gardła,
• cieknący katar,
• zmęczenie, brak siły,
• brak apetytu,
• rzadziej objawy od strony układu pokarmowego jak biegunka i wymioty.

Grypa typu A trwa do 8 dni, ale może zdarzyć się, że jej objawy będą utrzymywać się dłużej (a przynajmniej jeden objaw). Analogicznie jest w przypadku zachorowania na COVID-19. Wirus grypy A może także powodować poważne powikłania płucne i pozapłucne. Do najczęstszych powikłań należy zapalenie płuc, rzadziej występuje zapalenie mięśnia sercowego czy powikłania neurologiczne.

Leczenie infekcji wirusem A jest objawowe, można także przyjmować leki przeciwwirusowe - ważne, aby przyjąć je jak najszybciej, do 48 godzin od momentu pojawienia się objawów. 

Wirus grypy typu B

Wirus grypy typu B jest mniej groźny od typu A, nie wywołuje pandemii na globalną skalę, zarazić się nim mogą wyłącznie ludzie i ma mniejszą zdolność do mutacji. Objawy grypy B są bardzo podobne do tych, które wywołuje typ A, czyli pojawić się mogą wysoka gorączka, ból głowy, bóle mięśniowo-stawowe, kaszel i katar. Na podstawie zgłaszanych przez pacjenta objawów ciężko jest rozróżnić, który typ wirusa odpowiada za zakażenie. W tym celu należy wykonać badanie RT-PCR, które umożliwia identyfikację kodu genetycznego patogenu chorobotwórczego. Jest to o tyle ważne, że wirus B, choć mniej agresywny, nadal może wywołać ciężki przebieg choroby i spowodować powikłania, jednak dużo rzadziej ma to miejsce, niż w przypadku typu A. Zakaźność wirusa jest dość wysoka, przenosi się on z człowieka na człowieka, a pojawiające się objawy mają charakter gwałtowny.

Wirus grypy typu C

Grypa jest wywołana także przez wirusa C. Grypa C jest spowodowana najłagodniejszą odmianą wirusa odpowiedzialnego za jej pojawienie się. Schorzenie często przebiega bezobjawowo lub daje objawy bardzo łagodne, przypominające przeziębienie. Analogicznie ryzyko powikłań jest też dużo mniejsze, podobnie jak zakaźność. Wirus C nie jest nowy, został odkryty w 1949 roku.

Wirus grypy typu D

Wirus w typie D jest stosunkowo nowy - występuje u bydła hodowlanego i do tej pory nie ma przypadków zakażeń u ludzi. Został odkryty w 2011 roku u świń hodowlanych. W pobranych od pracowników farmy bydła wymazów z nosa potwierdzono obecność wirusa, ale nie potwierdzono infekcji. Naukowcy nie wykluczają jednak możliwości zachorowania, przy czym szacują, że jeśli by do niego doszło, to infekcja najprawdopodobniej miałaby łagodny przebieg, przypominający przeziębienie.

U zwierząt wirus wywołuje łagodne objawy: katar, kaszel, łzawienie oczu, przyspieszone bicie serca, utrata apetytu czy podwyższona temperatura ciała.

Typowe objawy grypy

Do typowych objawów grypy, zarówno typów A, jak i B, zalicza się przede wszystkim gwałtowny początek choroby. U zakażonego pojawiają się wysoka gorączka, powyżej 38 stopni, ból głowy, ból oczu, dreszcze, bóle mięśni i stawów, brak apetytu, suchy kaszel i cieknący katar, duże zmęczenie, brak siły i osłabienie. Występuje też nadmierna potliwość. Do objawów, które nie zawsze występują, zalicza się te od strony układu pokarmowego - wymioty i biegunkę, a także bóle brzucha.

Przebieg grypy jest na ogół typowy, a choroba ogranicza się sama. Objawy utrzymują się do 8 dni, chociaż czasem mogą utrzymywać się nawet kilka tygodni - dotyczy to na ogół jednego objawu. Jeśli stan chorego pogarsza się, może to oznaczać, że doszło do powikłań, np. zapalenia płuc, które jest najczęstszym powikłaniem. 

Grypa a przeziębienie 

Grypa i przeziębienie często są używane zamiennie, co jest błędem. Przeziębienie ma inny przebieg od grypy, nie wspominając już o tym, że wywołują je inne wirusy. Przeziębienie może zostać wywołane przez około 200 rodzajów wirusów, przy czym najczęściej odpowiadają za nie rinowirusy. Różnice między infekcjami:

• Gorączka - w grypie jest wysoka, powyżej 38 stopniu, przy przeziębieniu jest niższa, może nawet wcale nie występować.
• Ból głowy - przy przeziębieniu występuje rzadko.
• Bóle mięśni i stawów - w grypie są nasilone, przy przeziębieniu, jeśli się pojawiają, to w słabym natężeniu.
• Osłabienie organizmu, wyczerpanie i zmęczenie - w przypadku grypy mogą utrzymywać się nawet kilka tygodni po przechorowaniu, a przy przeziębieniu może pojawić się jedynie niewielkie osłabienie.
• Katar, zatkany nos - w przypadku grypy katar, jeśli się pojawia, jest wodnisty. Nigdy nie występuje uczucie zatkanego nosa, które dla przeziębienia jest klasycznym objawem.
• Ból gardła - w przeziębieniu jest często występującym objawem, przy grypie - rzadkim. 
• Bóle w klatce piersiowej - występują tylko w przebiegu grypy.

Objawy przeziębienia nie pojawiają się też nagle, jak ma to miejsce w przebiegu grypy. Pacjent zwykle czuje się osłabiony i ma wrażenie, że "coś go bierze". Objawy grypy pojawiają się nagle i mają znacznie gwałtowniejszy przebieg niż inne infekcje wirusowe.

COVID-19 a grypa

Objawy wywołane wirusem SARS-CoV-2 są uzależnione od tego, jak jego typ wywołał infekcję. Wariant wyjściowy i późniejsza Delta występują rzadziej niż zakażenia nowymi wariantami, jak Omikron, Kraken, Eris czy Prola (stan na 25.08.2023). COVID-19 wywoływany przez te warianty bardzo przypomina grypę, a utrata węchu i smaku występuje obecnie dużo rzadziej. Wcześniej objaw ten umożliwiał szybką identyfikację zakażenia jako COVID, a nie grypa. 

Do objawów COVID-19 zaliczane są gorączka, dreszcze, ból mięśni, ból w klatce piersiowej, problemy z oddychaniem, a więc są to bardzo podobne objawy do grypy. Objawy od strony układu pokarmowego w przypadku SARS-CoV-2 nie występują, podobnie jak zatkany nos czy kichanie. Bardzo często za to pacjenci są zmęczeni i osłabieni.

Rozróżnienie obu chorób wirusowych może odbyć się na drodze testu metodą RT-PCR, czyli pobrania wymazu z nosa, gardła lub wykonania badania antygenowego. Obecnie w aptekach dostępne są tzw. testy combo, które w domowych warunkach pozwalają na rozróżnienie infekcji COVID-19, grypy, a nawet wirusa RSV. 

Zarówno grypa sezonowa, jak i COVID-19 mogą przebiegać nie dając żadnych objawów lub z bardzo niewielkim ich nasileniem. 

Sposoby leczenia choroby

Grypa, jak każda infekcja wirusowa, jest leczona objawowo. Choroba zwykle ustępuje samoistnie po około tygodniu, a w zależności od zakażenia wirusem grypy różnego typu (A, B lub C), jej objawy mogą być bardzo łagodne lub ciężkie. Jeśli objawy narastają, może to oznaczać, że doszło do rozwoju powikłań. Na ogół w leczeniu grypy stosowane są niesteroidowe leki przeciwzapalne i przeciwgorączkowe oraz leki łagodzące inne objawy - np. preparaty na ból gardła. Lekarze podkreślają, że grypa jest chorobą, którą trzeba przeleżeć w łóżku, wskazane jest odpoczywanie. Dużo ważniejsze od jedzenia jest picie dużej ilości wody, ciepłych herbat czy naparów ziołowych. W trakcie chorób z wysoką gorączką organizm poci się, a więc szybciej traci elektrolity. O odpowiednie nawodnienie należy dbać szczególnie u dzieci.

Warto także pamiętać, że u dzieci i młodzieży do ukończenia 12. roku życia nie należy stosować kwasu acetylosalicylowego (popularnej aspiryny), ze względu na ryzyko powikłań (może wywołać astmę aspirynową, krwawienia z przewodu pokarmowego, a nawet zespół Rey’a). W przypadku pojawienia się wydzieliny z dróg oddechowych warto sięgnąć po preparaty udrażniające nos, a także sól morską lub hipertoniczną do płukania nosa. W wyniku grypy może dojść do zapalenia zatok, choć jest to stosunkowo rzadkie. Jeśli występuje suchy kaszel pacjent może zażywać odpowiednie preparaty przeciwkaszlowe, a w przypadku kaszlu mokrego - wykrztuśne. 

Bez względu na to, jaki szczep wirusa wywołał infekcję chory powinien się izolować od innych, aby nie przenosić wirusa dalej. Szczepy wirusa grypy typu A i B cechują się wysoką zaraźliwością, typ C trochę mniejszą, ale trzeba pamiętać, aby unikać wychodzenia z domu przy objawach choroby. 

Kiedy iść do lekarza z grypą?

Osoba dorosła powinna udać się do lekarza zawsze wtedy, kiedy wysoka gorączka utrzymuje się dłużej niż 3 dni. W razie wątpliwości lekarz może zalecić wykonanie badań wirusologicznych, które potwierdzą grypę lub inną infekcję. Lekarz może także przepisać pacjentowi specjalne leki przeciwwirusowe. Ich działanie jest skuteczniejsze w sytuacji, kiedy są odpowiednio wcześnie przyjęte, najlepiej w ciągu 48 godzin od pierwszych objawów infekcji. W Polsce dostępne są dwa rodzaje leków stosowanych przeciwwirusowo:

• inhibitory neuraminidazy (aktywne wobec wirusów grypy A i B) – oseltamiwir i zanamiwir,
• inhibitory M2 (aktywne tylko wobec wirusów grypy A) – amantadyna i rymantadyna.

Leczenie przeciwwirusowe stosuje się na ogół u pacjentów z większej grupy ryzyka wystąpienia powikłań oraz u pacjentów z poważnym przebiegiem schorzenia. Ponieważ czas ich przyjęcia ma znaczenie, zwykle lekarz przepisuje je nie czekając na wyniki badań z laboratorium lub na podstawie testu aptecznego. 

Hospitalizacja pacjenta jest niezbędna, jeśli jego stan jest zły lub ulega szybkiemu pogorszeniu. Zwłaszcza u dzieci i osób starszych, z obniżoną odpornością lub chorobami współistniejącymi może być ona wskazana. 

W przypadku objawów, które świadczą o powikłaniach, należy bezwzględnie zasięgnąć porady lekarskiej.

Ile trwa grypa?

Choroba trwa około tygodnia, na ogół uznaje się, że objawy powinny ustąpić po 8 dniach, a w przypadku infekcji o ciężkim przebiegu niektóre objawy mogą utrzymywać się dłużej, nawet kilka tygodni. Układ odpornościowy zdrowej osoby sam zwalcza wirusa grypy, ale nawet na kilka tygodni po infekcji może utrzymywać się zmęczenie i osłabienie organizmu. Warto przy tym pamiętać, że chorzy zarażają innych na dzień przed wystąpieniem objawów i do 5 dni po minięciu choroby.

Powikłania grypy

Do możliwych powikłań grypy zaliczamy powikłania płucne i pozapłucne. Najczęściej dochodzi do rozwoju zapalenia płuc, które może być też wtórną infekcją bakteryjną. Objawami świadczącymi o rozwoju wtórnego zapalenia płuc są: nawrót gorączki po okresie poprawy, mokry kaszel z odkrztuszaniem plwociny oraz płyn w płucach. Bakteriami, które najczęściej odpowiadają za zakażenie są pneumokoki. Wśród powikłań ze strony układu oddechowego może powić się także niewydolność oddechowa, łącznie z zagrażającym życiu ARDS (zespołem ostrej niewydolności oddechowej).

Wśród mniej częstych powikłań grypy znajdują się zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie mięśni oraz powikłania neurologiczne, m. in. zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego i zespół Guillaina-Barrégo.

Bardzo często powikłaniami grypy jest zaostrzenie występujących u pacjenta chorób płuc - astmy oskrzelowej lub POCHP.

Szczepionka na grypę

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) corocznie zachęca wszystkich do wykonania szczepień, które są jedyną metodą zapobiegania groźnym powikłaniom choroby i pandemii grypy. Szczepionka przeciwko grypie opracowywana jest każdego roku w oparciu o dane na temat mutacji wirusów. Oznacza to, że jednorazowe szczepienie nie chroni dożywotnio i trzeba je powtarzać, najlepiej przed rozpoczęciem sezonu infekcyjnego. Zapewniają one ochronę przed powikłaniami grypy, łagodzą przebieg choroby, a w zależności od sezonu i grupy osób zaszczepionych, chronią przed zachorowaniem na poziomie 40 - 70 proc.

Szczepionki przeciw grypie charakteryzują się najmniejszą liczbą rejestrowanych niepożądanych odczynów poszczepiennych. Najczęściej występują reakcje miejscowe, czyli bolesność i obrzęk w miejscu podania, rzadziej reakcje ogólne, m. in. niska gorączka, bóle mięśni i stawów czy ból głowy.

Przeciwwskazaniem do szczepienia przeciw grypie jest reakcja anafilaktyczna po wcześniejszym podaniu szczepionki, ostra infekcja i wysoka gorączka powyżej 38 stopni.

Szczepienie na grypę dla dzieci

Grypa to ostra infekcja, która jest szczególnie niebezpieczna dla niemowląt i dzieci. Ich układ immunologiczny nie jest jeszcze w pełni wykształcony, dlatego są w grupie ryzyka rozwoju powikłań. Szczepionka na grypę jest odpowiednia dla dzieci już po ukończeniu 6. miesiąca, przy czym podając preparat pierwszorazowo u dzieci do lat 8 niezbędne jest podanie dwóch dawek w odstępie co najmniej 4 tygodni.

Podanie szczepionki może wywołać u dziecka następujące objawy:

• gorsze samopoczucie,
• płaczliwość,
• zaczerwienienie,
• ból lub obrzęk w miejscu wkłucia,
• gorączka, 
• objawy grypopodobne o słabym nasileniu.

Przeciwwskazaniem do przyjęcia szczepionki jest aktualna infekcja u dziecka. Lekarz pediatra zawsze przeprowadza kwalifikację do szczepienia, dlatego należy poinformować go o wszelkich niepokojących objawach zaobserwowanych u dziecka.

Szczepionka dla dorosłych

W Polsce dostępne są szczepionki inaktywowane zawierające cząstki wirusa grypy (typu „split”) lub powierzchniowe białka wirusa grypy (typu „subunit”), podawane na drodze iniekcji domięśniowej oraz żywa szczepionka donosowa.

Szczepienie powinni rozważyć szczególnie:

• pacjenci po 50. roku życia,
• pacjenci z przewlekłymi chorobami: serca, płuc, wątroby, nerek, krwi, układu nerwowego,
• pacjenci z niedoborami odporności (np. zakażeni wirusem HIV, po przeszczepach, przyjmujący leki immunosupresyjne),
• pacjenci chorzy na cukrzycę,
• pacjenci przebywający przez długi okres czasu w szpitalach, domach opieki lub sanatoriach,
• osoby mające kontakt zawodowy z dużą liczbą osób, np. pracownicy ochrony zdrowia, pracownicy ośrodków dla osób starszych/przewlekle chorych, nauczyciele, handlowcy.

Czy łączyć szczepienie przeciw grypie ze szczepieniem na COVID-19?

Zgodnie z najnowszymi doniesieniami nie ma przeciwwskazań do podania obu szczepionek jednocześnie.

Szczepienie na grypę w ciąży

Szczepienie jest jak najbardziej zalecane dla kobiet planujących ciążę oraz będących w ciąży, niezależnie od jej wieku. Szczególnie warto je rozważyć w 2 i 3 trymestrze, co można skonsultować z lekarzem prowadzącym ciążę. Ponieważ układ immunologiczny jest w trakcie ciąży osłabiony, to jest ryzyko ciężkiego przebiegu zakażenia i pobytu w szpitalu. 

Źródła:

• CDC: Flu Symptoms & Diagnosis,
• CDC: Types of Influenza Viruses,
• PZH: Meldunki epidemiologiczne Zachorowania i podejrzenia zachorowań na grypę w Polsce,
• PZH: Szczepienia na grypę
• WHO: Joint statement - Influenza season epidemic kicks off early in Europe as concerns over RSV rise and COVID-19 is still a threat