Świerzb - przyczyny, objawy i leczenie. Jak rozpoznać świerzb na skórze?

Świerzb jest infekcją skóry wywoływaną przez roztocza Sarcoptes scabiei (świerzbowca ludzkiego). Do zarażenia dochodzi poprzez bezpośredni kontakt z zakażoną osobą. Choroba charakteryzuje się intensywnym świądem i wysypką skórną, na ogół nasiloną w nocy. Świerzb jest chorobą występującą na całym świecie, przy czym najwięcej zakażeń odnotowuje się w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Zachorować może każdy - świerzb u dorosłych występuje jednak rzadziej niż u dzieci lub seniorów. Jak rozpoznać zakażenie i jak je leczyć?

Szacuje się, że na świecie na świerzb cierpi około 300 milionów ludzi, a liczba ta może wzrastać na skutek migracji ludności. 

Spis treści:

• Świerzb - przyczyny zarażenia
• Rodzaje świerzbu
• Świerzb – objawy
• Powikłania świerzbu
• Diagnostyka świerzbu
• Jak wyleczyć świerzb?
• Postępowanie po leczeniu
• Czy świerzb nawraca?
• Domowe sposoby na świerzb

Świerzb - przyczyny zarażenia

Świerzb (scabies) wywoływany jest przez roztocza, a dokładnie przez świerzbowca ludzkiego, który może występować nie tylko na ludzkiej skórze, ale i na skórze innych ssaków. To pasożytnicza choroba skóry, do zakażenia dochodzi poprzez kontakt z osobą chorą - warto zaznaczyć, że jest to choroba wysoce zaraźliwa. Bardzo rzadko dochodzi do transmisji na człowieka z przedmiotów, na których obecne są te roztocza. 

Roztocza wnikają w skórę, drążąc tunele w warstwie naskórka i składają w nich jaja, co powoduje reakcję alergiczną objawiającą się właśnie uporczywym świądem. Świerzb może dotknąć każdego, niezależnie od wieku i płci, chociaż uważa się, że szczególnie podatne na infekcję są dzieci i młodzież. Rozprzestrzenianiu się choroby sprzyjają duże skupiska ludzi (żłobki, przedszkola, domy opieki). 

Osoba chora na świerzb jest zakaźna przez cały okres trwania schorzenia. Okres wylęgania choroby, u osób zarażonych po raz pierwszy, uwidacznia się na skórze po około 3 do 6 tygodni od zakażenia. Jeśli jest to kolejna już infekcja objawy widoczne są znacznie szybciej, nawet po 3 dniach. Przez czas wylęgania się choroby nie występują żadne objawy, ale chory może zakażać, zwłaszcza osoby w najbliższym otoczeniu, dlatego na ogół prowadzi się leczenie wszystkich członków rodziny. 

Czym jest świerzbowiec ludzki?

Roztocza, a więc i świerzbowiec, to maleńkie pajęczaki, które nie są widoczne gołym okiem. Kiedy przedostaną się na skórę żywiciela rozpoczynają żerowanie - dzięki nogogłaszczkom nacinają warstwę rogową naskórka, a następnie szczękoczułkami przecinają wierzchnią warstwę skóry i pożywiają się. W ich ślinie znajdują się enzymy trawienne (keratyzyna). Świerzbowce wytwarzają silnie alergizujące antygeny, które powodują wyprysk alergiczny. Dodatkowo skóra jest podrażniona poprzez jej uszkodzenia. 

W ludzkiej skórze roztocza drążą tunele (z prędkością około 3 mm na dobę) i składają w nich jaja. To sprawia, że pasożytów przybywa, a infekcja stopniowo rozprzestrzenia się. 

Samiec świerzbowca mierzy od 0,18 do 0.3 mm, natomiast samica od 0,3 do 0,5 mm. Samica składa w skórze owalne jaja, około 2-5 dziennie, z których wykluwają się po 3-4 dniach larwy mające około 0,11 mm długości. Po linieniu stają się nimfami, a z czasem osiągają dorosłość. Samice spędzają swoje życie w kanalikach składając jaja, natomiast samce drążą tymczasowe kanaliki w skórze w poszukiwaniu samicy.

Rodzaje świerzbu

Wyróżnia się kilka rodzajów choroby. Zaliczamy do nich:

• świerzb pęcherzowy (pęcherzykowy) występujący u osób w starszym wieku. Objawia się poprzez widoczne na skórze drobne pęcherzyki i nadżerki;
• świerzb guzkowy objawiający się brunatnymi lub fioletowymi guzkami na skórze. Zwykle występuje w konkretnej lokalizacji na skórze - na mosznie, pośladkach oraz w fałdach skórnych. Guzki nie zawierają pasożytów, są jedynie reakcją alergiczną, dlatego obserwuje się ich silny świąd;
• świerzb dziecięcy występujący głównie na powierzchni dłoni oraz podeszwach stóp lub owłosionej skórze głowy. Objawia się poprzez malutkie krostki lub guzki. Świerzb u dzieci i niemowląt może lokalizować się na twarzy, natomiast u dorosłych jest to rzadkie;
• świerzb wieku podeszłego manifestuje się świądem, który jest nieadekwatny do zmian skórnych. Wynika to z osłabionego układu odpornościowego, przez co objawy skórne są mniej widoczne.
  
  

Świerzb norweski (świerzb skorupiasty)

W typowym przebiegu świerzbu na skórze nie przebywa więcej niż kilkadziesiąt pasożytów. Natomiast w przypadku świerzbu norweskiego chorobę wywołują tysiące pajęczaków bytujące na raz na skórze - w tym przypadku główną drogą zakażenia nie jest tylko kontakt z osobą chorą, ale także z przedmiotami zanieczyszczonymi resztkami naskórka, w których to bytują ogromne skupiska roztoczy (pościel, ręczniki, a nawet fotele). Do zakażenia dochodzi podczas przeniesienia na skórę płodnych samic (a stają się one płodne już po jednorazowej kopulacji) lub jaj. Za świerzb norweski odpowiada ten sam pajęczak, czyli świerzbowiec ludzki. Świerzb skorupiasty występuje głównie u osób starszych oraz u pacjentów o obniżonej odporności (z HIV/AIDS). 

Świerzb norweski charakteryzuje się grubymi, strupowatymi i łuszczącymi się zmianami skórnymi, które mogą pokrywać duże obszary ciała - przypomina łuszczycę. Przy czym pojawiające się plamy często nie powodują intensywnego świądu, które jest powszechnie kojarzone z typowym świerzbem. Świerzb jest zaraźliwy, a objawy zakażenia mogą być widoczne nawet po 72 godzinach od zakażenia, jeśli jest to ponowna infekcja. 

Leczenie świerzbu norweskiego zwykle wymaga interwencji medycznej polegającej na stosowaniu miejscowych lub doustnych leków na receptę w celu wyeliminowania roztoczy - jest to standardowe leczenie świerzbu, przy czym lekarz może zalecić kąpiel złuszczającą skórę przed zastosowaniem preparatu. Aby zapobiec rozprzestrzenianiu się na inne osoby konieczne jest ostrożne postępowanie z chorym oraz dokładne czyszczenie i dezynfekcja pomieszczeń mieszkalnych, co pomaga także zmniejszyć ryzyko ponownej infekcji. Niezbędne jest pranie pościeli, ręczników i ubrań w temperaturze przynajmniej 60 stopni Celsjusza.

Świerzb – objawy

Świerzb jest kojarzony głównie z silnym świądem skóry, który nasila się podczas snu. Tak naprawdę świąd nasila się zawsze pod wpływem wzrostu temperatury ciała, czyli np. pod przykryciem kocem, w cieplejszym ubraniu. Na skutek rozgrzania ciała zwiększa się aktywność pasożytów. Świąd jest tak silny, że zakłóca odpoczynek i sen, powoduje wybudzanie się, a przez to wpływa negatywnie na codzienne funkcjonowanie. 

Do charakterystycznych objawów świerzbu zaliczane są, poza świądem, występujące na skórze małe, czerwone krostki lub grudki. Zwykle pojawiają się na nadgarstkach, łokciach, pachach, pośladkach, między palcami i na bocznej powierzchni palców, na talii. Z upływem czasu zmiany mogą się nasilać. Świerzb należy różnicować z innymi chorobami skóry, które mają podobne objawy - należą do nich opryszczkowe zapalenie skóry, wyprysk alergiczny, osutka w przebiegu kiły, kontaktowe zapalenie skóry, zapalenie mieszków włosowych, atopowe zapalenie skóry, łojotokowe zapalenie skóry, wszawica odzieżowa. 

Jak wygląda świerzb?

Na skórze chorego widoczne są charakterystyczne zmiany - tzw. nory świerzbowcowe, czyli milimetrowe tunele w naskórku. Trudno je zauważyć, ale w badaniu skóry w powiększeniu (dermatoskopem) lekarz dermatolog może je zaobserwować. 

Poza tym na skórze widoczne są rozsiane grudki, nadżerki oraz widoczne ślady po drapaniu, które czasem mogą przeradzać się w rany i sprzyjać wtórnym infekcjom bakteryjnym skóry. Zmiany skórne występują głównie na skórze gładkiej (rzadziej na owłosionej skórze głowy czy na powierzchni dłoniowej rąk i podeszwach stów), u mężczyzn mogą lokalizować się na skórze okolic narządów płciowych - także na prąciu i mosznie (wtedy pod postacią guzków), zaś u kobiet na brodawkach sutkowych.

Objawy choroby są szczególnie widoczne i dokuczliwe u osób z atopowym zapaleniem skóry (AZS), u których zresztą świerzb można pomylić z zaostrzeniem choroby. 

Powikłania świerzbu

W przypadku nie podjęcia leczenia świerzbu choroba rozwija się i może przekształcić w norweską postać świerzbu. Do powikłań nieleczonej choroby zaliczane są zapalenie kłębuszków nerkowych, gorączka reumatyczna oraz czyraki. W wyniku drapania skóry może dojść także do ran na ciele i ich wtórnego zakażenia bakteriami. 

Diagnoza świerzbu

Objawy chorobowe towarzyszące świerzbowi są na ogół dość charakterystyczne i lekarz dermatolog na podstawie oględzin ciała i wywiadu stawia diagnozę. W przypadku wątpliwości wykonuje się test mający wykryć roztocza w skórze. W tym celu do badania pobierane są zeskrobiny z naskórka, które oglądane są pod mikroskopem. Test nie zawsze jest miarodajny - w przypadku świerzbu norweskiego pasożyty będą widoczne, natomiast w przebiegu klasycznej postaci mogą nie zostać wykryte. 

Diagnoza świerzbu stawiana jest przez dermatologa.

Jak wyleczyć świerzb?

Świerzb jest chorobą zakaźną, która wymaga leczenia - jest to miejscowe leczenie polegające na podawaniu leku do naskórka, aby wyeliminować pasożyty. Na ogół stosuje się preparaty przeciwświerzbowcowe po kąpieli trwającej dłużej niż 10 minut. Rozmoczona skóra sprawia, że preparat lepiej się wchłania i wnika w naskórek. Preparat należy wsmarować w skórę całego ciała od szyi w dół. Szczególnie dokładnie należy wsmarować go w fałdy skóry, przestrzeń między palcami, okolice podpaznokciowe oraz okolice narządów płciowych. U dzieci i osób starszych leki nakłada się także na skórę głowy, omijając oczy i usta. Leczenie należy przeprowadzić u wszystkich domowników niezależnie od tego, czy występują u nich objawy, ponieważ świerzb to choroba wysoce zakaźna. 

Preparat nakłada się na skórę na 8 godzin, aby uniknąć jego ścierania należy nosić rękawiczki i skarpety. Po upływie 8 godzin należy zmienić odzież i wziąć prysznic.  Zwykle wystarcza jednorazowa kuracja, ale niektóre źródła zalecają powtórzyć kurację po ok. 7-14 dniach.

Najskuteczniejszym lekiem stosowanym na świerzb u człowieka jest krem z 5% permetryną, alternatywą może być płyn z 10-30% stężeniem benzoesanu benzylu. Wśród innych leków stosowanych na powierzchni skóry w celu walki ze świerzbowcem znajdują się krotamiton i maść siarkowa. Dodatkowo dermatolog może zalecić przyjmowanie leków doustnych - np. iwermektyny.

W leczeniu świądu pomóc może odpowiednie nawilżenie skóry oraz stosowanie maści zawierających hydrokortyzon lub doustne przyjmowanie leków przeciwhistaminowych. Nawet po wyleczeniu świerzbu pacjentowi może towarzyszyć świąd, tzw. świąd poświerzbowowy, który wynika na pozostałej nadwrażliwości organizmu na antygeny roztoczy. Świąd po wyleczeniu może utrzymywać się nawet kilka tygodni, a do jego łagodzenia należy stosować preparaty nawilżające oraz glikokortykosteroidy.

Leczenie jest podobne dla wszystkich rodzajów świerzbu, przy czym w przebiegu świerzbu norweskiego lekarz może dodatkowo zalecić stosowanie podczas kąpieli środków zmiękczających zrogowaciałą warstwę naskórka.

Postępowanie po leczeniu

Zachorowania na świerzb mogą się powtarzać, dlatego należy zadbać o właściwe postępowanie po chorobie. Lekarz może zalecić kontrolę po tygodniu od przeprowadzenia leczenia oraz stosowanie maści siarkowej przez kilka dni po wyleczeniu. Dodatkowo niezwykle ważne jest wypranie ręczników, pościeli, koców, narzut, a nawet tapicerki czy materaca. Noszone ubrania należy wyprać w temperaturze powyżej 60 stopni Celsjusza lub wyprasować gorącym żelazkiem. 

Rzeczy, których nie można wyprać, należy przemrozić - takie przedmioty lub ubrania umieszcza się w folii i mrozi przez 12 godzin. Alternatywą jest także odcięcie dostępu powietrza do przedmiotów lub ubrań na 72 godziny (szczelne zamknięcie w folii). Ponadto należy odkurzyć dywany, firany, zasłony, dokładnie przewietrzyć mieszkanie oraz jak najbardziej je nasłonecznić. Jest to standardowe postępowanie mające na celu wybicie jak największej liczby roztoczy. Warto także pamiętać, że roztocza lubią ciemne, ciepłe i wilgotne miejsca, dlatego najwięcej będzie ich w sypialni, a także w kocach czy na kanapach.

Czy świerzb nawraca?

Na ogół świerzb jest chorobą łatwą do wyleczenia, należy jednak pamiętać, że po przeprowadzonej kuracji może utrzymywać się świąd nawet do kilku tygodni. Do ponownego zakażenia świerzbem może dojść w sytuacji, kiedy nie podjęto leczenia innych domowników lub osób z bliskiego otoczenia chorego. Świerzb przenosi się także drogą płciową, w trakcie kontaktu seksualnego, dlatego leczeniu powinni poddać się wszyscy, z którymi chory miał kontakt, także partnerzy seksualni. W razie zachorowań w instytucjach publicznych, jak żłobki, przedszkola czy domy opieki należy poddać leczeniu także personel pracujący tam. 

Domowe sposoby na świerzb

Świerzb występuje na całym świecie, jednak najwięcej zakażeń obserwuje się u dzieci i młodych dorosłych, a także osób w wieku podeszłym. Zakażeniu sprzyja wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza, dlatego najczęściej występuje w społeczności mieszkającej w klimacie tropikalnym lub subtropikalnym. Objawy występujące u chorych na całym świecie są takie same - podobnie, jak stosowane leki na świerzb. 

Należy tutaj pamiętać, że domowe sposoby na świerzb nie wyeliminują choroby, ale mogą znacząco złagodzić świąd. Ważne jest szczególnie nawilżanie skóry, a na powstałe zmiany skórne można nakładać maść zawierającą cynk, który wysusza zmiany (stosowany powinien być na same pęcherze lub krostki) oraz żel aloesowy łagodzący stan zapalny. 

Źródła:

1. CDC: Scabies;
2. A. Buczek, Choroby pasożytnicze. Epidemiologia, diagnostyka, objawy, Lublin 2010;
3. S. Jabłońska, S. Majewski, Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową, Warszawa 2010;
4. K. Omielan, I. Babiżewska. A. Szczerkowska-Dobosz, R. Nowicki, Ocena wiedzy na temat świerzbu wśród osób związanych ze służbą zdrowia, Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii, Gdański Uniwersytet Medyczny [dostęp: Czytelnia Medyczna, 30.11.2023]
5. M. Petryniak, Świerzb - diagnostyka i leczenie, Dolnośląskie Centrum Onkologii we Wrocławiu [w:] Kosmetologis Estetyczna 6/2016/vol. 5