Szkarlatyna - objawy i leczenie dzieci i dorosłych; drogi zakażenia i powikłania płonicy

Pierwsze wzmianki o tej groźnej, zaraźliwej chorobie pochodzą już z czasów starożytnych, ale skala zachorowań na nią osiągnęła swoje apogeum w średniowieczu i to właśnie z tego okresu pochodzi najwięcej historycznych wzmianek na jej temat.

Choć wydaje się, że czasy największej zachorowalności na szkarlatynę mamy już za sobą, wciąż nie jesteśmy całkowicie wolni od tej choroby i nadal pozostaje wiele pytań bez odpowiedzi, dotyczących mechanizmów zachorowania oraz podatności niektórych osób na zarażenie.

Czym jest szkarlatyna? Jakie są jej objawy, jak przebiega i jak możemy ją leczyć? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych ekspertów.

Spis treści:

• Czym jest szkarlatyna?
• Objawy szkarlatyny 
• Rozpoznanie, przebieg i leczenie płonicy
• Szkarlatyna - powikłania

Czym jest szkarlatyna?

Szkarlatyna to groźna choroba zakaźna, którą wywołują bakterie Streptococcus pyogenes, nazywane również paciorkowcami beta-hemolizującymi grupy A, czyli te same, które odpowiadają również za rozwijanie się anginy ropnej. Infekcja dotyka przede wszystkim dzieci, co nie oznacza, że nie może występować również u dorosłych. Najczęściej zachorowania wykrywane są w okresie jesienno-zimowym.

Po raz pierwszy do rozpoznania szkarlatyny doszło w 1675 roku, a dokonał go angielski lekarz Thomas Sydenham. Szkarlatyna, nazywana również płonicą, jest chorobą bardzo niebezpieczną i nie została wynaleziona na nią skuteczna szczepionka. Najczęściej zachorowanie powoduje u pacjentów uodpornienie na chorobę, jednak zdarzają się przypadki nawrotów.

Choć rozwój współczesnej medycyny sprawia, że nie odnotowuje się obecnie dużej liczby śmiertelnych przypadków zachorowania na płonicę, ważne jest, by jak najszybciej ją zdiagnozować i wdrożyć właściwe leczenie. Ma to na celu między innymi zabezpieczenie pacjenta przed ewentualnymi powikłaniami.

Drogi zakażenia

Szkarlatyna jest chorobą wysoce zakaźną, która może rozprzestrzeniać się na wiele różnych sposobów. Najczęściej do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, a więc poprzez kichanie, kaszel, a nawet mówienie. W ten sposób bakterie Streptococcus pyogenes przedostają się do powietrza, którym oddycha zdrowa osoba.

Podobnie do zakażenia płonicą może dojść w wyniku bezpośredniego kontaktu z osobą chorą. Niewidoczne gołym okiem kropelki zakażonych wydzielin z nosa lub gardła mogą w łatwy sposób przenieść bakterie na skórę lub błony śluzowe innej osoby. Warto również pamiętać, że bakterie szkarlatyny mogą przez krótki czas przetrwać na powierzchniach przedmiotów, takich jak zabawki, sztućce czy klamki.

Ostatnią drogą zakażenia jest przenoszenie bakterii z matki na dziecko, do czego może dojść zarówno w trakcie porodu, jak i w wyniku bezpośredniego kontaktu z matką, na przykład kiedy dziecko karmione jest piersią. Przypadki te wskazują, że niezwykle ważne w profilaktyce i zapobieganiu zachorowaniom na szkarlatynę jest zachowywanie ostrożności podczas kontaktów z osobami zakażonymi, a także dbanie o higienę osobistą, w tym między innymi częste mycie rąk.

Statystyki zachorowań

Płonica najczęściej dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, a więc 5-15 lat, jednak zdarza się także u osób dorosłych. Choć to dzieci najczęściej dotyka zakażenie szkarlatyną, prawie nie występuje ona u niemowląt, a u maluchów do trzeciego roku życia pojawia się bardzo rzadko. Najczęściej do zachorowania dochodzi w porze jesienno-zimowej, a zakażenia obserwuje się szczególnie w klimacie umiarkowanym.

Jeszcze w latach 20. ubiegłego wieku szkarlatyna była jedną z najpoważniejszych chorób dziecięcych, a zachorowanie na nią bardzo często kończyło się śmiercią. Dziś, dzięki rozwojowi medycyny, a także nowym testom diagnostycznym oraz większej świadomości dotyczącej higieny osobistej, szkarlatyna nie zbiera już tak potężnego żniwa, jednak wciąż przypadki zachorowań zdarzają się w naszym kraju.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH szacuje, że co roku w Polsce diagnozuje się około 150 nowych przypadków zachorowań na każde 100 tysięcy osób.

Objawy szkarlatyny

Objawy szkarlatyny mogą nieco różnić się od siebie w zależności od tego, czy choruje na nią dziecko czy osoba dorosła. Oto niektóre najczęściej występujących objawów u dzieci i dorosłych.

Szkarlatyna u dzieci - objawy

Płonica u dzieci może objawiać się w różny sposób, jednak zwykle występują pewne charakterystyczne symptomy, do których należy zaliczyć między innymi wysoką gorączkę. Zwykle przekracza ona 38, a nawet 39 stopni Celsjusza. Najczęściej występuje też ból gardła, który nasila się szczególnie podczas połykania. Podobnie jak w przypadku przeziębienia można zauważyć, że gardło jest obrzęknięte lub zaczerwienione.

Najbardziej specyficznym objawem szkarlatyny jest wysypka pojawiająca się zwykle około 1-2 dni po wystąpieniu gorączki. Ma ona formę niewielkich czerwonych plamek, które czasem łączą się ze sobą i mogą rozprzestrzeniać się po ciele, a więc ramionach, nogach, tułowiu oraz innych obszarach. Bardzo charakterystyczny dla szkarlatyny jest także tzw. malinowy język, objawiający się wyraźnie czerwonym zabarwieniem i obrzękiem, najczęściej z powiększonymi białymi brodawkami. Podobny wygląd może mieć w tym czasie również gardło.

U dzieci chorych na szkarlatynę obserwuje się powiększenie węzłów chłonnych i ich wrażliwość, zwłaszcza na szyi. W rzadszych przypadkach objawom tym towarzyszą nudności, wymioty, bóle brzucha oraz głowy, a także gorszy apetyt i ogólne osłabienie.

Szkarlatyna u dorosłych

Wiele objawów szkarlatyny u dorosłych podobnych jest do tych, które występują u dzieci. U pacjentów pojawia się przede wszystkim bardzo wysoka gorączka, która może sięgać nawet 40 stopni Celsjusza. Oprócz tego, podobnie jak u dzieci, występuje ból i obrzęk gardła, a także wysypka. Najczęściej rozpoczyna się ona od szyi i tułowia, by następnie rozprzestrzenić się na kolejne partie ciała. Tak jak w przypadku małych pacjentów, u dorosłych również występuje charakterystyczny malinowy język z powiększonymi brodawkami w kolorze białym.

Dorośli często odczuwają bóle głowy, zmęczenie i osłabienie, wpływające także na pogorszenie ogólnego samopoczucia. Rozwijająca się szkarlatyna u dorosłych może prowadzić do zapalenia migdałków, stawów, a także wielu innych powikłań.

Rozpoznanie, przebieg i leczenie płonicy

Rozpoznanie płonicy najczęściej następuje w wyniku zaobserwowania charakterystycznych dla niej objawów, takich jak ból gardła, wysypka, malinowy język oraz wysoka gorączka. Ponieważ jednak są to symptomy, które towarzyszyć mogą także innym chorobom i schorzeniom, ich występowanie nie jest wystarczające, aby stwierdzić płonicę.

Diagnoza może zostać postawiona dopiero, jeśli w organizmie pacjenta zostaną wykryte bakterie S. pyogenes. W tym celu lekarz najczęściej pobiera wymaz z gardła, aby przeprowadzić badanie mikrobiologiczne.

Pierwszym objawem szkarlatyny jest nagły wzrost temperatury ciała, któremu towarzyszy wyraźne osłabienie oraz ból gardła. Po kilku dniach od pojawienia się tych symptomów na ciele można zauważyć charakterystyczną wysypkę, rozprzestrzeniającą się od szyi po kolejne partie ciała. Ustąpienie wysypki następuje zazwyczaj po około tygodniu, jednak w jej wyniku skóra może się złuszczać jeszcze przez kolejnych kilka tygodni.

W celu zminimalizowania ryzyka powikłań oraz skrócenia zakażenia i uniemożliwienia jego dalszego rozprzestrzeniania się, konieczne jest jak najszybsze zdiagnozowanie szkarlatyny i wdrożenie odpowiedniego leczenia. Odbywa się ono za pomocą antybiotyków, między innymi penicyliny i amoksycyliny, które mają zdolność niszczenia bakterii S. pyogenes.

Aby uśmierzyć ból oraz zmniejszyć gorączkę lekarz może także przepisać leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, na przykład ibuprofen lub paracetamol. Szczególnie istotne jest, aby pacjent przyjął pełną zaleconą dawkę antybiotyków, nawet jeśli symptomy ustały, gdyż pomoże to zapobiec ponownemu zachorowaniu na szkarlatynę. W terapii płonicy niezwykle ważny jest odpoczynek, nawadnianie organizmu, a także unikanie kontaktu z innymi, który mógłby spowodować rozprzestrzenianie się choroby.

Szkarlatyna – powikłania

Wczesne wykrycie szkarlatyny jest ważne, ponieważ choć nie jest ona obecnie uznawana za chorobę śmiertelną, jak dawniej, może powodować wiele powikłań, w tym poważnych. Jednym z najczęstszych jest zapalenie migdałków, objawiające się ich obrzękiem, wysoką gorączką i trudnościami w połykaniu. Może ono skutkować koniecznością wdrożenia antybiotykoterapii, a nawet usunięcia migdałków.

Nieleczona szkarlatyna może doprowadzić również do zapalenia ucha środkowego oraz infekcji skórnych, na przykład czyraków lub liszajów. Zazwyczaj leczy się je antybiotykami, ale poważniejsze przypadki mogą wymagać zastosowania zabiegów chirurgicznych.

Innym powikłaniem po nieleczonej płonicy jest gorączka reumatyczna. Powoduje ona zapalenie stawów, bóle serca i problemy z poruszaniem się. Jest to bardzo groźne powikłanie, ponieważ może skutkować poważnymi uszkodzeniami serca. Innym niebezpiecznym skutkiem nieleczonej szkarlatyny jest kłębuszkowe zapalenie nerek prowadzące do problemów z oddawaniem moczu i funkcjonowaniem nerek.

Źródła:

• Ewa Staszewska-Jakubik, Mirosław P Czarkowski, Barbara Kondej, Płonica w Polsce w 2014 roku, Przegląd Epidemiologiczny 2016, 70(2), s. 195-202, http://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/files/peissues/PE_nr_2_2016_TOP_www_srodek_caly.pdf#page=31 (dostęp: 14.06.2023).
• Androulla Efstratiou, Theresa Lamagni, Epidemiology of Streptococcus pyogenes: Basic Biology to Clinical Manifestations, University of Oklahoma Health Sciences Center, Oklahoma City 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK587111/ (dostęp: 14.06.2023).
• Theresa L. Lamagni, Jessica Darenberg, Bogdan Luca-Harari, Tuula Siljander, Androulla Efstratiou, Birgitta Henriques-Normark, Jaana Vuopio-Varkila i in., Epidemiology of Severe Streptococcus pyogenesDisease in Europe, „Journal of Clinical Microbiology” 2008, Vol. 46, No. 7, https://journals.asm.org/doi/10.1128/JCM.00422-08 (dostęp: 14.06.2023).
• Bogdan Luca-Harari, Jessica Darenberg, Shona Neal, Tuula Siljander, Lenka Strakova, Asha Tanna, Roberta Creti i in., Clinical and Microbiological Characteristics of Severe Streptococcus pyogenesDisease in Europe, „Journal of Clinical Microbiology” 2009, Vol. 47, No. 4, https://journals.asm.org/doi/full/10.1128/jcm.02155-08 (dostęp: 14.06.2023).
• Nelly Janira Avire, Harriet Whiley, Kirstin Ross, A Review of Streptococcus pyogenes: Public health risk factors, prevention and control, „Pathogens” 2021, 10(2), 248, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7926438/ (dostęp: 14.06.2023).